Бытовые сказки на татарском языке

Ай белән Кояш

Ай белән Кояш элек заманда гел бер җирдә генә тормакчы булганнар. Шуннан соң, бөтен кошларны җыеп, шул турыда җыелыш ясаганнар. Бөтен кошлар, боларның бер җирдә торуларына риза булып, шуңар кул куйганнар.

Болар арасында бары бер генә кош кул куймыйча калган, ди. Ул булган Ярканат. Бүтән кошлар Ярканаттан сораганнар:

—       Бөтен кошлар кул куйганда, нилектән син генә кул куймадың? — дигәннәр.

—       Кулны мин,— дигән Ярканат,— шул сәбәпле куймадым,— дигән: — Кояш белән Ай бер җирдә генә торсалар, җил бер генә яктан исәр, агачлар кәкре булып үсәрләр, игеннәр дә Кояш төшкән җирдә генә үсәр. Кояш төшмәгән җирдә үсмәс,— дигән.

Шуннан соң бүтән кошлар әйткәннәр:

—       Дөрес әйтә шул, Кояш төшмәгән җирдә иген үсми инде ул,— дигәннәр.

Ай белән Кояшка икесенә дә, бер җирдә тормаска, әйләнеп йөрергә, дип карар чыгарганнар, ди.

Шуннан соң Кояш әйткән Ярканатка:

—       Мин сине үземнең яктылыгымда йөртмәм,— дигән. Шунлыктан Ярканат көн яктысына чыгып йөри алмый икән.

Аңа Ай сүз әйтмәгән, шуңа күрә ул Ай яктысында бик әйбәт йөри, ди.

Ай белән Кояшның болай әйләнеп йөрүен бөтен кош-кортлар, бөтен халыклар бик дөрес дип кабул иткәннәр, ди. Шуннан соң игеннәр дә яхшы була башлаган, ди.

Өч кыз

Борын-борын заманда булган икән, ди, бер Хатын. Аның булган, ди, өч кызы. Бу Хатын, кызларымның өсте бөтен, тамаклары тук булсын, ди-ди, көне-төне эшләгән, ди.

Менә кызлар үсеп буйга да җиткәннәр. Алар берсеннән-берсе матур, ди, бер битләре ай, бер битләре кояш, буй-сыннары карлыгачтай сылу, ди. Өч кыз, бер-бер артлы кияүгә чыгып, берсе артыннан берсе китеп тә барганнар.

Менә бер ел үткән, ике ел, өч ел үткән. Шулай матур гына яшәгәндә, әниләре авырып киткән. Күрше урамда Тиен дусты бар икән, шуны дәшеп әйткән:

—       Тиен дустым, барсана, кызларыма әйтсәнә, хәлемне белергә килсеннәрче,— дигән.

Тиен шунда ук чыгып чапкан. Тиен барып тәрәзә какканда, Олы кыз җиз ләгәннәр чистартып торадыр иде, ди.

—       Һай,— дип әйткән, ди, Олы кыз,— бик барыр идем дә бит, аңарчы менә шушы ләгәннәрне чистартып бетерәсем бар иде шул,— дигән, ди.

Тиен моңар бик ачуланган да әйткән:

—       Алайса, син шушы ләгәннәреңнән мәңгегә аерылма! — дигән.

Тиеннең шулай дип әйтүе булган, ике ләгән Кызны ике яктан китереп тә кысканнар. Олы кыз егылган да шунда ук гөберле бакага әверелгән.

Тиен Уртанчы кызга чапкан. Уртанчы кыз, бу кайгылы хәбәрне ишеткәндә, киндер суга икән. Тиенгә әйткән:

—       Һай,— дигән,— әнием янына хәзер үк чыгып йөгерер идем дә бит, менә ярминкәгә киндер сугып өлгертәсем бар иде шул,— дигән.

Тиен бик ачуланган да әйткән:

—       Алайса, син гомерең буе киндер сугып кына тор! — дигән.

Уртанчы кыз шунда ук үрмәкүчкә әверелгән.

Тиен тәрәзәсен какканда, Кече кызның камыр баскан чагы икән. Ул бер сүз дә әйтмәгән, камырлы кулларын да сөртеп тормаган, чыккан да әнисе янына йөгергән.

Тиен Кече кызга әйткән:

—       И сөекле бала, гомер буе игелек күр, кешеләрне бәхетле ит, аларга куаныч та, юаныч та бул. Кешеләр дә сине сөярләр, синең яхшылыгыңны мәңге онытмаслар,— дигән.

Кече кыз чыннан да бик рәхәт гомер кичергән, халык аны бик яраткан, ди.

Ялкау малай

Бер Кеше, Улын ияртеп, шәһәргә барырга чыккан икән, ди. Баралар, баралар икән, юл өстендә бик яхшы бер ат дагасы ятканлыгын күргәннәр.

Бу Кеше, улына күрсәтеп:

—       Улым, әнә бер бик яхшы дага ята. Файдасы тияр иде, ал аны! — дигәч, малай:

—       Юлда очраган бар тимер-томырны җыя китсәң… Иренмичә аны иелеп аласым юк әле,— дип әйтте, ди.

Ул алмагач, бу кеше үзе алып, куенына кыстырып киттеләр, ди. Барып җиттеләр, ди, бер тимерчелеккә. Әлеге Кеше тимерчегә кереп, даганы егерме биш тиенгә сатты, ди, һәм шул акчага чия җимеше сатып алды, ди. Киттеләр, ди, Малай арттан, Әтисе алдан бара, ди. Ә Әтисе, Малайга сиздермичә генә, чияләрне юлга берәм-берәм ташлап бара башлаган. Малай юлда яткан чияләрне берәм-берәм чүпләп бара, ди.

Инде Әтисе, чияләрне ташлап бетергәч, һәм Малае иң соңгы чияне дә үрелеп юлдан алгач, артына борылып, Улына:

—       Менә шулай, Улым, акылны хезмәт түкмичә генә алып булмый аны. Әгәр дә даганы үрелеп алырга иренмәсәң, бер үрелүдә эш беткән булыр иде. Менә син шул бер дага бәһасенә сатып алынган чияләрне ике йөз дә егерме биш тапкыр үрелеп алдың инде. Бер иелергә иренсәң, ике йөз егерме биш мәртәбә иелергә туры килер,— дип әйткәч, Малайның йөзе чия кебек кызарды, ди.

Алтын бөртекләр

Борын-борын заманда бер Ир белән бер Хатын яшәгәннәр. Аларның биш уллары булган. Бердәнбер көнне боларның әтиләре Туган илне яклап яуга киткән. Ул кире әйләнеп кайтмаган, сугыш кырында үлеп калган. Ялгыз Ана биш малайны үзе генә тәрбияләп үстергән.

—       Улларым,— дигән Ана, Егетләрне үз янына чакырып алган да.—Мин сезне үстердем, хәзер үз көнегезне үзегез күрегез,— дигән.

—       Без,—дигәннәр Егетләр,—үз көнебезне үзебез күрер идек, акчабыз юк бит. Син, Әни, безгә берәр генә бөртек булса да алтын бир.

—       Алтын бирәм,— дигән Ана.— Бер бөртек түгел, мең бөртек. Тик ул алтыннарны әтиегез җыеп куйган иде. Аны үзегез эзләп табыгыз!

—       Табабыз, табабыз! — дигәннәр Егетләр.

—       Ә-әнә,— дигән Ана,— Ташлытау белән Карлытауны күрәсезме? Шул ике тау арасындагы киң басуны күрәсезме? Шул басуга әтиегез алтын бөртекләре күмгән иде. Эзләп табыгыз шуны. Басуның җирен казыгыз. Җиң сызганып, тир сыпырып эшләгез.

Биш Егет биш сабан белән күз күреме кадәр җирне сөреп чыкканнар. Аннары кәсләрне ваклап, тырма белән тырмалаганнар. Ә алтын бөртекләрен тапмаганнар. Шуннан Егетләр, бик күңелсезләнеп, Әниләре янына кайтканнар.

—       Бер генә бөртек тә алтын тапмадык, әни! — дигәннәр.

—       Борчылмагыз, улларым! — дигән Ана.— Табарсыз алтыннарны! — Әнә бурадагы бодайны илтеп чәчегез шул җиргә, көз көне бодайны ургач, камылын йолкырсыз, бодай тамырына алтын бөртекләре эләгеп чыгар.

Егетләр Әниләре әйткәнчә эшләгәннәр. Бодай мул уңган, аны урганнар, сукканнар.

—       Китерегез миңа үзегез иккән игенне! — дигән Ана. Егетләр Әниләре алдына капчык-капчык игенне китереп өйгәннәр. Ана кызгылт-сары бөртекләрне учына алып караган да улларына әйткән:

—       Әтиегезнең җиргә күмгән алтын бөртекләре менә шулар инде, улларым. Сез менә аларны эзләп таптыгыз. Инде хәзер үзегез көн итә алырсыз! — дигән.

Егетләр бер-берсенә караганнар да бәхетле елмайганнар.

Бүләк кемгә?

Бервакыт Кояш елның дүрт фасылын — Көзне, Кышны, Язны һәм Җәйне үзенә чакырып алган.

—       Сезнең кайсыгыз матуррак, кайсыгыз эштә батыррак? Шуңа бүләк бирәм,— дигән.

Ә бүләк бик затлы икән — уч тутырып йолдыз бирергә уйлаган Кояш.

Сүзне башлый Көз:

—       Үзегез яхшы беләсез, мин бөтен басуларның уңышын җыйдым, бар дөньяны алтынга күмдем. Кошларны җылы якка озаттым, балаларны мәктәпкә җыйдым. Бүләк миңа тиеш!

—       Әллә мин эшләдемме аз? — дип сикереп тора Яз.— Мин барлык карларны эреттем, басуларга иген чәчтем, кошларны чакырып кайтардым, агачларны яфрак ярдырдым, болыннарны чәчәккә күмдем. Арада иң матуры да, иң булдыклысы да мин! — дигән ул.

—       Ай-яй,— дигән Җәй,— мине тыңлагыз әле, мин дөньяны яшеллеккә күмәм, чәчәкләр үстерәм, игеннәрне өлгертәм, җимешләрне пешерәм. Әллә мин иң матурыгыз түгелме?

—       Артык күп түгел минем эш,— ди тыйнак кына Кыш.— Мин җирне ял иттерәм, киләсе уңыш өчен карлар ташыйм, дөньяны ап-акка буйыйм, балаларны чана, чаңгы шуарга чакырам. Мин дә ямьсез түгел. Минем чыршыларымны, кар бөртекләремне, мамык бәсләремне яраталар.

Тыңлап-тыңлап торган да Кояш, бүләкне бу дүртәүнең берсенә дә бирә алмаган. Йолдызларны ул күккә сипкән. «Әнә барыгызга да!» —дигән.

Йолдызларны елның бер фасылы да үзенә ала алмаган. Алар һәрвакыт — яз да, җәй дә, көз дә, кыш та балкып яналар.

Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар

Абдулла Алиш

Күз күреме җитмәслек, очына-кырыена чыгып бетмәслек бик зур бер болында күкрәп үләннәр үскәннәр. Чалгы белән чабарлык булып өлгергәннәр. Төрле төстәге матур чәчәкләр анда хуш исләр таратканнар. Кош-кортлар үзләренең матур сайраулары белән болынны яңгыратканнар.

Менә шундый матур болында ат көтүе йөргән. Дугадай муенлы, стакан тояклы аргамаклар болын үләнен ашаганнар. Туйганчы салкын чишмә суын эчкәннәр.

Бу атларның көтүчеләре булмаган. Бары тик үз араларыннан иң сылу, йөгерек, иң җитез Җирән Кашка гына көтүче хезмәтен үти икән. Ул, муенындагы кыңгыравын шалтыратып, башкаларны үз артыннан ияртә, барысын бергә туплап йөртә икән.

Җирән Кашка беркөнне бик арыган, кичен аның йокысы калган булган. Ул ятып бераз хәл җыйнарга, йоклап алырга уйлаган. Иптәшләренең барысын бергә җыйнаган да әйткән:

—       Аерылсагыз, айга җитмәссез, бүленсәгез, бүген бетәрсез, бергә йөрсәгез, рәхәт көн итәрсез,— дигән.

Атлар башта гел бергә йөргәннәр. Кичкә таба берничәсе бик начар иткән, көтүдән аерылып киткән. Алар Җирән Кашканың сүзләрен онытканнар. Аның файдалы киңәшен тотмаганнар.

Аерылып киткәннәре килбәтсез зур бер Аюга очраганнар, куркуларыннан һушсыз була язганнар, бик тиз кайту юлына борылганнар. Ләкин Аю алар артыннан калмаган. Әй куган, әй куган, хәер, тота алмаган. Әй йөгергәннәр, әй йөгергәннәр атлар, юлларында тау очраган — йөгереп менгәннәр, урман очраган — ерып чыкканнар, чокырдан сикерергә уйлаганнар — булдыра алмаганнар. Тирән чокыр эченә егылганнар, аякларын сындырганнар.

Тагын өчесе көтүдән бүленеп киткән булган. Күп үтмәгән, алар да Җирән Кашканың туры сүзләрен исләренә төшергәннәр, үзләренең бүленеп китүләренә үкенгәннәр, ләкин инде соң булган. Каршыларына тешләрен шакырдатып, күзләрен акайтып бер Соры бүре килеп чыккан. Алар, бу явыз дошманны күргәч, каушап калганнар, үзләрен-үзләре белештерми, ярсып, кайсы кая таралганнар. Бүре шунда ук бер Атның бугазына ябышкан, буып алган, егып та салган. Калганнары качып котылганнар. Җирән Кашка муенындагы кыңгыравының матур шалтыравын ишеткәннәр һәм туп-туры шунда карап киткәннәр.

Барысы да Җирән Кашкага үз башларыннан үткән хәлләрне сөйләп биргәннәр, аның туры сүзен тотмауларына бик үкенгәннәр. Ә Җирән Кашка башын чайкаган, көчле итеп бер шалтыраткан — көтү бергә җыелган, тагын бер шалтыраткан да сөйләргә тотынган:

—       Күрдегезме сүземнең дөреслеген: аерылганнар Аюдан өркеп һәлак булдылар, бүленгәннәр Бүрегә очрадылар,— дигән дә кыңгыравын өченче мәртәбә шалтыраткан һәм барлык аргамакларын болынга җыйган.

Бал корты һәм Шөпшә

Абдулла Алиш

Чәчәкләр башлыгы бик зур ярыш үткәрергә булган. Шул турыда ул төрле якка хәбәр салган:

—       Кем дә кем бал салырга яхшы савыт әзерли, ул савытта бал бер дә бозылмый, әчеми, барлык чәчәктәге балны шуңа бирәм! — дигән.

Бөҗәкләр көнне-төнне белмәгәннәр. Бар да тырышып савыт эшләгәннәр, бар да үзләре эшләгән савытларны чәчәкләр башлыгына китергәннәр.

—       Менә әйбәт савыт, балны кара салып! — дигәннәр. Чәчәкләр башлыгы аларның барысын да борып җибәргән.

—       Ашыккансыз, ашыккансыз, бик начар ясагансыз. Мондый савытлар миңа кирәкми. Шуңа күрә бал да сезгә эләкми! — дигән.

Шөпшә һәм Бал корты иң соңгылар булып эшкә керешкәннәр. Беренчелекне алырга өмет иткәннәр.

Бал корты көне буе бертуктамый эшли дә эшли икән. Ерак-ерак җирләргә очып бара, аллы-гөлле чәчәкләрдән бал суырып ала. Аны алып кайтып, үзе әзерләгән матур күзәнәкләргә сала икән.

Шөпшә дә чәчәкләрдән бал җыйган. Ләкин ул бик-бик ялкау булган. Иртән әзрәк кенә эшли дә, кояш кыздыра башлау белән, оясына кереп йоклый икән.

…Ярыш көне килеп җиткән.

Бал корты балавыздан эшләгән матур күзәнәкле бал савытын күтәреп очып киткән. Шөпшә үзенең аннан-моннан эшләгән кәрәзен алып килгән.

Чәчәкләр башлыгы кәрәзләргә бал салып караган. Шөпшә кәрәзендә бал тормаган. Ә Бал кортының кәрәзе акмаган, әйбәт булган.

—       Тырышканнар, күп көч куйганнар, менә дигән кәрәз эшләп чыгарганнар. Шуңа күрә теләсә нинди чәчәктән теләсә никадәр бал җыярга бал кортларына рөхсәт бирәм! — дигән Чәчәкләр башлыгы.

Шул көннән башлап бал кортлары чәчәкләрдән бал ташый башлаганнар. Ә шөпшәләр, ялкаулыклары аркасында, хурлыкка калганнар.

Дуслар

Сәрвәр Әдһәмова

Кич якынлашып килә иде. Алан әйләнәсендәге агачларның күләгәләре озыная барды. Менә алан өстендәге кояш, агачлар артына тәгәрәгәндәй булып, күздән югалды. Күләгәләр барысы да бергә тоташып җәелделәр, урман эче караңгылана башлады.

Көне буе, кич җиткәнне көтеп, куак астында яткан ана куян урманда йөреп кайтмакчы булды. Киткән чакта, ул үзенең балалары Шалпан колак белән Кечкенәгә әйтте:

—       Сез шунда гына уйнагыз. Ерак китмәгез! Чирәм үсеп куелана төшкәч, мин сезне үзем урман белән таныштырырга алып чыгармын. Аңарчы сез тиз йөгерергә дә өйрәнерсез.

Урыныннан кузгалып, бер-ике сикергәч, ул тагы артына әйләнеп:

—       Шалпан колак, син Кечкенәне кыерсытма,— дип кычкырды. Аннан агач арасына кереп югалды.

Бу куян балалары яз көне икесе бер вакытта туган булсалар да, берсе никтер нәни иде. Шуңа күрә аңа әнисе Кечкенә дип исем кушты.

Әниләре киткәч, Шалпан колак белән Кечкенә ду килеп куышып йөрергә тотындылар. Түгәрәк алан әйләнәсендә йөгереп аргач, алар кайчандыр яшен сугып аударган имән агачы төбе янына барып ял иттеләр. Ауган агачның үзен инде күптән кешеләр ягарга алып киткән. Ә төбе алан уртасында кара утыргыч төсле булып торып калган иде.

—       Әйдә, шул төп аша сикереп уйныйбыз! — диде Шалпан колак, бераз ял иткәннән соң.

—       Әйдә-ә! — диде Кечкенә.

Алар сикереп уйнарга керештеләр. Йөгереп-йөгереп киләләр дә шул агач төбе аша — һоп!

Шуннан ерак түгел ямь-яшел яфраклы каен агачы үсеп утыра. Анда бер ана песнәк, оя ясап, йомырка салган да шул йомыркалардан нәни песнәкләр борынлап чыкканны көтеп утыра иде.

Песнәк, куян балаларының йөгереп, сикереп уйнаганнарын оясыннан күреп, сокланып утырды.

—       Менә озакламый минем дә нәни кошчыкларым булыр. Канат чыккач, алар очарга өйрәнерләр,— дип уйлап куйды.

Шул вакыт Шалпан колак ерактан йөгереп килеп сикерим дигәндә генә, агач төбе өстендә кәкре коры чыбык, кинәт кузгалып, яртылаш үрә торды. Шалпан колак, куркып, колакларын торгызып кырыйга сикерде.

Башта әле ул бернәрсә дә аңлый алмый аптырап торган иде. Аның коры чыбык дип уйлаган әйбере, ысылдап, чирәмгә төшкәч, аңлады. Ул — чыбык түгел, агулы кара елан икән.

Ул арада кара елан, чирәм өстеннән шуышып, туп-туры әлеге песнәк оялаган каенга табан китте.

Өстән аны күреп торган бичара песнәкнең йөрәге ярылырга җитеште. Ул, акыллы кош, еланнарның гадәтен белә иде. Менә хәзер елан аның оясына үрмәләп менәр дә йомыркаларын ватып эчәр!

Песнәк бик борчылып чыелдап кычкырды:

—       Коткарыгыз!

Шалпан колак белән Кечкенә эшнең нәрсәдә икәнен аңлап җиткермәделәр җиткерүен. Шулай да ысылдаган кара еланның берәүгә дә зарары тимәгән кошка явызлык эшләргә җыенуын сизенделәр.

—       Ничек коткарырга соң ул кошчыкны? — диде Шалпан колак.

Кечкенә:

—       Тукта! Әни кайтып килмиме икән? Мин барып карыйм әле. Ул кайтса, берәр нәрсә уйлап табар,— дип, әнисе киткән якка чапты.

—       Ярый, син ул якка бар. Мин бу яктан карап килим! — дип, аланның икенче ягына йөгерде.

Кечкенә сикерә-сикерә йөгереп агачлар арасына барып керүгә, тәпиенә нәрсәдер кадалып, кычкырып җибәрде:

—       Ой, ой, ой!

Караса, анда керпе йомарланып яткан икән.

—       Нәрсә шулчаклы, күзеңә ак-кара күренми, мәтәлә-кадала чабасың? — диде керпе, Кечкенәгә ачуланып.

Йөгереп килеп сулышы беткән Кечкенә аңа:

—       Елан! Елан! — дип кенә әйтә алды. Керпе:

—       Фу-фу! Төлке куа икән, дип торам тагын! Кая ул елан, күрсәт,— дигәч, Кечкенә, шатланып, аны ияртеп китте.

Алар бик вакытлы барып өлгерделәр.

Керпе аланда каен агачына үрмәләп менәргә җыенган еланны күрүгә йөгерүен кызулатты һәм, вак-вак атлап, тиз генә барды да, елан өстенә ташланып, аның башының арт ягына тешләрен батырды. Арттарак калып бу хәлне карап торган Кечкенә, керпе өчен куркып, күзләрен йомды хәтта. Ул күзен ачканда, керпе еланны буып салган иде инде.

Ул арада Шалпан колак та, әнисен эзләп таба алмыйча, әлсерәп кайткан иде. Еланның кузгалмый сузылып ятканын күргәч, ул да иреннәрен кыймыл-кыймыл иттереп, шаккатып торды.

—       Фу! Шулмы курыккан еланыгыз? Фу! — диде Керпе эре генә.

Оясында тынын алырга да куркып утырган песнәк, шатлыгыннан ни эшләргә белми, чутылдады:

—       Рәхмәт сиңа, Керпе. Бу яхшылыгыңны гомердә онытмам. Бәлки, кайчан да булса, минем дә сиңа файдам тияр.

Керпе аңа бернинди дә җавап бирмәде.

—       И, мескен кошчык! Син кемгә ярдәм итә аласың соң? — дип, авыз эченнән генә пырхылдап көлеп, үз юлына китте.

Озакламый песнәкнең нәни кошчыклары булды. Алар әле бернәрсә дә эшли белмиләр. Әниләре азык алып кайтканны көтеп, авызларын ачып, тик чыелдашып яталар иде.

Беркөнне песнәк, гадәтенчә азык эзләргә чыгарга җыенгач, аланда уйнап йөргән Шалпан колак белән Кечкенәгә әйтте:

—       Куянкайлар! Мин юкта сез минем кошчыкларга күз-колак булсагыз иде. Алар бик тынгысызлар. Егылып төшеп имгәнмәгәйләре дип куркам. Сез аларга кычкыргалап торыгыз, оядан башларын чыгарып сузылмасыннар,— диде.

Шалпан колак белән Кечкенә:

—       Ярый, ярый. Без шунда каен төбендә генә уйнарбыз. Кошчыкларың егылып төшә башласа, йомшак тәпиләребез белән тотып алырбыз. Җиргә төшеп имгәнергә ирек бирмәбез! — диделәр.

Песнәк тынычланып очып китте. Бераз очып азык алып кайтып килешли, ул бер төлкенең шыпырт кына куак артына яшеренгәнен күреп алды.

—       Кемне сагалап посты икән бу явыз? — дип борчылып, як-якка каранса, текер-текер атлап килеп яткан таныш Керпене күрде.

Керпе сусаган булган, күрәсең, яңгырдан соң тирән чокырга җыелган суга таба бара иде. Төлке шуны сагалап поскан икән. Коры җирдә керпе, йомарланып ятып, төлкегә бирешмә-сә дә, су аның өчен куркыныч. Төлке аны суга тәгәрәтеп төшерә дә керпе җәелеп йөзә башлау белән аны буып ашый ала.

Песнәкнең шундый хәлне күргәне бар иде. Ул шунда ук түбән төшеп, акрын гына:

—       Төлкедән саклан! Төлке сагалый! — дип чыелдап, Керпенең өстеннән очып үтте.

Керпе, кире борылып, бөтен көче белән йөгерергә тотынды. Төлке эшне аңлаганчы, ул әллә кая, чытырман арасына качып өлгергән иде инде. Бераз бөгәрләнеп ятканнан соң, ул чирәм арасыннан башын чыгарып карады һәм Төлкенең бик кәефсезләнеп, борынын салындырып икенче якка ауга киткәнен күреп тынычланды.

—       Фу! Менә сиңа кечкенә кошчык! Тукта, барып хәлләрен белим әле үзләренең,— дип, аланга таба тәпиләп китте.

Көннәр үтте. Песнәкнең балалары да үстеләр. Канат чыгарып очарга өйрәнделәр. Үз-үзләренә көн күрә башладылар. Шалпан колак белән Кечкенә дә зур куян булдылар. Тик аларның берсенең дә шул аланнан китәселәре килмәде. Керпе дә башка җирдә ямь тапмады, һаман кыштыр-кыштыр шул тирәдә йөрде.

Кышын песнәкләргә урманда туенып тору читен булачак иде. Шуңа күрә көз җитү белән алар, кая булса да, кешеләр тора торган җиргә китәргә җыендылар.

Керпе, Шалпан колак һәм Кечкенә шул алан тирәсендә кышларга булдылар. Алар песнәкләрне:

—       Яз җиткәч, тагын шунда килегез! Без сезне көтәрбез! — дип озатып калдылар.

Кемгә кирәк, кемгә кирәкми

Абдулла Алиш

Әтисе белән бергәләп Таҗи балык тотарга барды.

Көн әле бик иртә. Кояш та юк, ә шулай да якты. Су өсте тып-тын. Өф иткән җил дә юк.

Билгеле, мондый вакытта балыклар яхшы чиртәләр, кармакны бер дә тик тотмыйлар. Калкавычны томрып, су төбенә алып төшеп китәләр. Таҗиның әтисе балыкларны тарта да чыгара, сөйри дә чыгара, ялтырап торган ап-ак чабакларны, көмеш тәңкәле кызылканатларны, әрсез алабугаларны. Таҗи аларның барысын да чиләккә җыя бара. Менә инде аларның балык сала торган чиләкләре дә тулып килә. Балык бик шәп эләгә. Шуңа күрә вакытның үтүе дә тоелмый. Әнә инде кояш та күптән күтәрелеп килә. Таҗи аны сизмәде дә. Төшлеккә җитә башлагач, кояш бик нык кыздырырга тотынды, монысын Таҗи да тойды. Әтисе дә. Әтисе, кесәсендәге кулъяулыгын алып, маңгаендагы тирләрен сөртте. Ә Таҗи:

—       Фу… Нәрсәгә кирәк булды инде бу кояш?! — дип, зәңгәр күктән елмаючыны тиргәргә тотынды.

—       Кемгә кирәк, кемгә кирәкми,— диде әтисе, шуннан тагын ялгады,— кояш бер дә булмаса, һаман төн генә булыр иде, ә төнлә балыклар эләкми. Кояш булмаса, җир өстендә үсемлекләр үсмәс, син дә, мин дә булмас идек,— диде.

Кояш кыздыргач, балык та эләкми башлады. Таҗи кояшны ачуланып торганда, кинәт җил күтәрелде. Көзге кебек тигез елга өсте шадраланды. Дулкын кузгалды, калкавычлар бер күтәрелделәр, бер төштеләр. Дулкын кузгалды, балык чиртүе дә беленми башлады. Таҗи:

—       Фу, нигә кирәк булды инде бу җил?! — диде.

—       Кемгә кирәк, кемгә кирәкми! — диде әтисе.

Елга өстендә җилкәнен киергән көймә йөзде. Тау башындагы тегермәннәр, берсеннән-берсе узышып, әйләнә башладылар.

Әтисе Таҗига:

—       Әнә күрәсеңме, җилкән белән җилне ничек җиккәннәр. Җил көймәне этеп бара. Җил әнә тегермәннәрне дә әйләндерә. Ул тегермәндә орлыклар онга әйләнәләр. Ә ул оннан әниең күмәч пешерә,— диде.

Шул арада җил күк читеннән болытларны куып китерде дә, кара-кучкыллы болытлардан яңгыр төшкәли башлады.

—       Фу, яңгыр нигә кирәк булды инде, елгада болай да су күп ич! — диде Таҗи.

—       Кемгә кирәк, кемгә кирәкми! — диде әтисе. Ашлык сукканда, печән җыйганда, безнең кебек балык тотканда яңгыр кирәкми. Ә менә бу болыннардагы үләннәр, урманнардагы агачлар, кырлардагы игеннәр үссен өчен яңгыр бик кирәк,— диде.

Яңгыр астында алар аталы-уллы икәүләп кармакларын чорнадылар.

Шулчак яшен яшьнәде, күк күкрәде. Коеп яңгыр яварга тотынды. Таҗи әтисенең көчле сүзләре астында тәмам җиңелгән иде инде.

Ул:

—       Яңгыр, яу, яу, чиләкләп-чиләкләп! — дип кычкыра-кычкыра, агач ышыгына йөгерде.

Бераздан әтисе дә килеп җитте. Ул:

—       Табигатьтә барысы да кирәкле, улым,— диде, ачылып килә торган офык читенә күз төшереп.— Эх, яңгыр артыннан балык шәп эләгәчәк соң! — дип куйды.

Алдакчы Наил

Абдулла Алиш

Нинди рәхәт. Кояш кыздыра. Су өсте җем-җем итеп тора. Яфраклар да селкенми, җил бөтенләй юк.

Җирдәге ком аякны пешерә. Менә шундый вакытта су керәсе бик килә. Без елга буена барабыз. Майкаларны, трусикларны салабыз. Их, рәхәтләнеп су коенырга тотынабыз, йөзәбез, чәчрәтәбез, узышабыз.

Беркөнне Наил дә су коенырга безнең белән ияреп барды. Ул да майкасын, трусигын салды. Суга сикерде, йөзеп эчкә кереп китте.

Без кычкырабыз:

—       Кермә, кермә, батасың!

Ә ул берни дә ишетми. Бер кулын күтәреп, бер кулы белән генә йөзә. Имеш, шундый батыр. Әй мактанчык! Безнең белән коенучы апа да кычкырды:

—       Наил! Наил!

Ә бераздан Наил кырыйга борылды. Яр кырыена ук йөзеп килде һәм кинәт кычкырырга тотынды:

—       Батам, батам, коткарыгыз!

Без йөзеп килсәк, гаҗәпләнеп калдык, ул урын сап-сай, ә Наил бата.

Наилнең кулыннан тоттык, кырыйга ук сөйрәдек. Ул күзләрен йомган, үлгән кеше кебек булган. Ә без бик курыктык. Апа да курыкты. Ул Наилне, күтәреп, яр кырыена алып чыккан иде:

—       Ха-ха-ха! — дип, Наил шаркылдап көлеп җибәрде. Без шатланып киттек. Апа да куанды. Кояш болытка күтәрелгән иде, ул да чыкты, нурларын чәчәргә тотынды.

Апа әйтә:

—       Алай алдакчы булырга ярамый,— ди. Наил әйтә:

—       Мин уйнап кына.

—       Уйнап кына да ярамый,— диде апа.

Ә икенче бер тапкыр менә болай булды. Без рәхәтләнеп су коена идек. Тагын Наил эчкә керә башлады. Без кычкырабыз:

—       Кермә, кермә! Апа да кычкыра:

—       Наил, Наил!

Ә ул йөзә дә йөзә. Менә инде шактый ерак эчкә керде, читтән ераклашты. Аңа сузылып та җитәрлек түгел. Янәсе, ул әйбәт йөзә. Ә кырыйда су беткәнме йөзәргә?

Кинәт Наил юк. Ә, чумган икән. Башын калкытты. Тагы чумды. Кычкыра башлады:

—       Батам, батам, коткарыгыз!

—       Шаяра, шаяра,— диделәр малайлар. Апа да алдый дип уйлый, ахрысы:

—       Наил, алдама, тиз бул, чык! — ди.

Бервакыт Наил кычкыра да алмый башлады. Бата да калка, бата да калка.

Ә шул вакыт елга буеннан узучы бер абый киемнәре белән суга сикерде. Һәм йөзеп эчкә кереп китте. Апа да суга ташланган иде дә, теге абый алданрак барып җитте. Наилне кырыйга алып чыкты.

Йөзе аның ап-ак сөлге кебек. Борыннарыннан шаулап су ага. Үзе сөйләшә дә алмый.

Апа белән абый аны җиргә куеп әйләндерделәр, тәгәрәттеләр. Аның авызына су тулган, шул суы чыкты. Ул күзен ачты.

Уңайсызланып, апага карады. Кызарды. Ә апа:

—       Менә ни була бит ул,— диде. Ә бу юлы Наил бер дә көлмәде.

Туган көндә

Резеда Вәлиева

Бүген Фәридәнең туган көне. Әнисе, иртүк торып, бик матур торт пешерде. Өстәлгә төрле-төрле тәмле-татлы сый-хөрмәт тезде.

Өстендәге күлмәге дә бик матур бүген Фәридәнең. Анысын да әнисе тегеп кидерде аңа. Чәчләренә күлмәге төсле үк тасмадан күбәләкләр такты.

Өйләре дә искиткеч матур бүген аларның. Бөтен нәрсә ялт иткән! Бар да чиста, бар да пөхтә, бар да матур, бар да елмаеп-көлеп кенә торгандай күренә.

Фәридә куана-куана тирә-якка күз йөртеп чыкты. Күр инде, хәтта өстәлдәге чәчәкләргә кадәр елмая. Әле бүген генә алып кайткан, күрәсең, аларны әнисе!

Бар да шундый матур, шундый күңелле! Тиздән аның дус кызлары да килеп җитәр…

Фәридә әнисе янына аш бүлмәсенә керде.

—       Әни, әни, дим, әйдә әби бүгенгә генә залга, минем кунакларым янына чыкмасын, ә? Югыйсә бүген анда бөтен нәрсә шундый матур, шундый яңа, ә әби шундый иске, әйем лә, шундый карт… бер дә килешми.

Әнисе башта аңышмыйчарак торды. Аннары кинәт кенә хәлсезләнеп киткәндәй, кулларын салындырып урындыкка сеңде. Кулларын тезләренә куйган килеш байтак вакыт шулай сүзсез утырды ул. Аның йөзе бөтенләй үзгәргән, зур күзләре тирәнәеп, каралып киткәндәй булган иде.

— Менә нәрсә, Фәридә, дусларыңа шалтыратып әйт: бүген туган көнеңне уздырмыйбыз. Менә шулай, уздырмыйбыз…— диде ул.

Тамчы

Гасыйм Лотфи

Корылыктан әлсерәгән иген кырлары өстенә яңгыр болыты күтәрелде. Тамчыкай иптәшләренә болай диде:

—       Күрәсезме, игеннәр безне ничек көтәләр, безне сәламләп, башларын селкетәләр. Сусаганнар алар — корыганнар. Зарыгып, безне көтеп торганнар. Игеннәргә дым кирәк, югыйсә, булырлар алар бик сирәк. Явыйк, явыйк, кырларны һәлакәттән коткарыйк!

Шыбыр-шыбыр яңгыр яварга кереште. Тамчыкай җиргә сикереп төште. Кайда ярдәм кирәк — шунда тизрәк! Тамчыкай ул бик зирәк. Һәркемгә шулай булырга кирәк.

Җылы яңгыр явып китте. Кырга ямь керде, ашлыклар баш күтәрде.

Болыт үзенең тамчыларын сипте-сипте дә көнчыгышка таба китте. Җир өстенә хуш исләр бөркелде.

—       Терелдек, терелдек,— дип, үләннәр шатланды. Нинди шатлык, нинди шатлык! Җиргә төшкән тамчылар

төрлесе төрле якка юл алдылар: кайсылары үсемлек сабагына кереп калдылар, икенчеләре йөгерделәр ермакка, елгага, өченчеләре кире күтәрелде һавага.

Аю белән Бабай, Камыр малай, Өч аю, Теремкәй, Төлке, Куян һәм Әтәч, Куян кызы, Кем нәрсә ярата? Елак әтәч, Җиләккә барганда, Кыз һәм икмәк, Сания инде зур үсте… Бәби әйтә, Карлар ява, Зилә бакчага бара, Яңа чана, Рөстәм әкиятләре.

Аю белән Бабай

(Татар халык әкияте)

Борын заманда Аю белән Бабай яшәгән. Алар, икәүләп, шалкан чәчкәннәр. Шалкан бик мул булып уңган. Бабай Аюга:

—        Син шалканның кай җирен аласың, тамырынмы, яфрагынмы? — дип сораган.

Аю хайваннарның яфракны яратып ашаганнарын күргән дә яфракка кызыккан.

—        Мин шалканның яфрагын алам! — дигән. Һәм яфрагын алган. Бабайга шалканы калган.

Икенче елны Аю белән Бабай бодай чәчкәннәр. Быел инде Бабайдан алдатмам дип уйлаган Аю.

—        Мин быел тамырын алам, ә син сабагын ал! — дигән ул Бабайга.

Бабай бодайны урып алган, ә Аюга камылы калган.

Камыр малай

(Рус халык әкияте)

Борын-борын заманда бер Карт белән Карчык торган. Аларның балалары булмаган.

Беркөнне Карт келәттән он себереп алып керә. Карчыгы, онны иләп, каймакка гына камыр баса. Камыр әзер булгач, аңардан бала башы, аннан аякларын, кулларын ясый да тәрәзә төбенә киптерергә куя.

Камыр-курчак кипкәч тәрәзәдән сикереп төшә дә бала булып йөгереп китә. Йөгерә-йөгерә, урманга җитә. Урманга керсә, аңа Куян очрый.

Куян әйтә:

—        Мин сине ашыйм,— ди.

—        Син мине ашама, мин сиңа җыр җырлармын,— ди Камыр малай.

—        Җырла! — ди Куян.

—  Мин келәттән себерелгән,

Каймакка басылган,

Камырдан ясалган;

Мин әбидән киттем,

Мин бабайдан киттем,

Синнән китәм дә китәм, —

ди. Куяннан качып китә.

Бара-бара Аюга очрый. Аю әйтә:

—        Мин сине ашыйм,— ди.

—        Син мине ашама,— ди Камыр малай,— мин сиңа җы җырлармын,— ди.

—        Җырла! — ди Аю.

— Мин келәттән себерелгән,

Каймакка басылган,

Камырдан ясалган;

Мин әбидән киттем,

Мин бабайдан киттем,

Мин куяннан киттем,

Синнән китәм дә китәм, —

дип, качып китә.

Бара-бара Төлкегә очрый.

—        Мин сине ашыйм,— ди Төлке.

—        Син мине.ашама, мин сиңа җыр җырлармын,—ди Камыр малай.

—        Җырла! — ди Төлке.

—  Мин келәттән себерелгән,

Каймакка басылган,

Камырдан ясалган;

Мин әбидән киттем,

Мин бабайдан киттем,

Мин куяннан киттем,

Мин аюдан киттем,

Синнәм китәм дә китәм, —

дигән икән.

Төлке әйткән:

—        Һай, матур да җырлыйсың икән. Йәле, якынрак килеп, минем борын очыма утырып бер җырлап бир әле,— дигән.

Камыр малай, якынрак килеп, тагын бер җырлаган икән, Төлке аны капкан да йоткан.

Өч аю

(Рус халык әкияте )

Бер Кыз өйләреннән чыгып урманга киткән. Урманда ул адашкан һәм кайтырга юл эзли башлаган. Ләкин таба алмаган. Урмандагы кечкенә генә бер өй янына килеп чыккан.

Өйнең ишеге ачык була. Кыз ишектән карый да, беркем дә юклыгын күргәч, эчкә керә.

Бу кечкенә өйдә өч аю яши икән. Аларның берселәре, аны Михаил Иванович дип атаганнар. Ул тузгыган йонлы һәм бик зур аю булган. Икенчесе — әниләре. Ул буйга бераз кечерәк. Аны Настасия Петровна дип йөрткәннәр. Өченчесе — кечкенә генә бер аю баласы. Аңа Мишутка дип дәшкәннәр. Аюлар өйдә юк икән, алар урманга йөрергә чыгып киткәннәр.

Бу кечкенә өйдә ике бүлмә булган: берсе — ашханә, икенчесе  йокы бүлмәсе. Кыз аш бүлмәсенә керүгә өстәлдә аш салынган өч савыт күрә. Беренчесе — бик зур савыт, Михаил Ивановичныкы. Икенчесе — кечерәк савыт, Настасия Петровнаныкы. Өченчесе — зәңгәрсу савыт, Мишутканыкы. Һәрбер савыт янында берәр кашык яткан: берсе зур, икенчесе уртача, өченчесе кечкенә.

Кыз башта иң зур кашыкны алган һәм иң зур савыттан ашап караган; аннан соң, уртача кашыкны алып, уртача савыттан ашап караган; соңыннан кечкенә кашыкны алган һәм зәңгәрсу савыттан ашап караган. Аңа Мишутканың ашы барысыннан да тәмлерәк булып тоелган.

Кызның утырасы килгән, һәм ул өстәл янында торган өч урындык күргән: берсе зур — Михаил Ивановичныкы, икенчесе кечерәк — Настасия Петровнаныкы, өченчесе— кечкенә, анысы Мишутканыкы. Кыз элек зур урындыкка менгән һәм аннан егылып төшкән; аннары уртача урындыкка утырып караган, анда җайсыз булган; аннары ул кечкенә урындыкка күчеп утырган. Һәм монда утыру шундый җайлы икән — Кыз көлеп җибәргән. Ул зәңгәр савытны алып тез өстенә куйган да ашарга тотынган. Ашны бөтенләй ашап бетергән дә урындыкта утырган көйгә тирбәлә башлаган.

Урындык ватылып киткән, һәм Кыз идәнгә егылып төшкән. Ул егылган урыныннан торган, урындыкны күтәреп куйган һәм икенче бүлмәгә кереп киткән. Анда өч карават тора икән: аның берсе зур — Михаил Ивановичныкы, икенчесе уртача — Настасия Петровнаныкы, өченчесе кечкенә — Мишутканыкы. Кыз башта зурысына ятып караган, ул артык киң; уртанчысына ятып караган, монысы артык биек; кечкенәсенә ятуы була һәм Кыз шунда ук йокыга китә.

Аюлар өйгә ачыгып кайтканнар һәм ашарга утырганнар.

Зур аю, үз савытын алып карагач, куркыныч тавыш белән үкереп җибәргән:

—        Минем савытымнан кем ашаган?

Настасия Петровна, үз савытына карагач, йомшаграк тавыш белән:

—        Минем савытымнан кем ашаган? — дип кычкырган.

Ә Мишутка, үзенең буш савытын күргәч, нечкә тавыш белән:

—        Минем ашымны кем ашап бетергән? — дип чинаган.

Михаил Иванович үзенең урындыгына караган да куркыныч тавыш белән үкергән:

—        Минем урындыкка кем утырган, аны урыныннан кем кузгаткан?

Настасия Петровна урындыгына күз төшергән дә йомшаю тавыш белән:

—        Минем урындыкка кем утырган, аны урыныннан кем кузгаткан? — дип кычкырган.

Мишутка, үзенең ватык урындыгын күреп:

—        Минем урындыкка кем утырган, кем аны ваткан? — дип чинаган.

Аюлар икенче бүлмәгә кергәннәр.

Михаил Иванович куркынычлы тавыш белән үкергән:

—        Минем урынга кем яткан, кем аны изгән?

Йомшаграк тавыш белән:

—        Минем урынга кем яткан, аны кем изгән? — дип кычкырган Настасия Петровна. Ә Мишутка, аяк астына кечкена эскәмия куеп, караватына менгән дә нечкә генә тавыш белән чинап җибәргән:

—        Минем урында кем ята?

Ул кинәт анда яткан Кызны күреп алган һәм чыелдый башлаган:

—        Менә ул! Тот, тот!

—        Менә ул! Менә ул! Ай-я-ай! Тот!

Ул Кызны тешләргә теләгән. Кыз, күзләрен ачып җибәрүгә, аюларны күргән һәм тәрәзәгә ташланган. Тәрәзә ачык булган: Кыз тәрәзәдән сикереп төшкән дә урман буйлап йөгергән. Аюлар аны куып җитә алмаганнар.

Теремкәй

(Рус халык әкияте )

Басуда терем-теремкәй урнашкан була.

Бер тычкан-Чыелдык шул теремкәй янына чабып килгән дә:

—        Терем-теремкәй, теремдә кем яши? — дип сораган. Аңа җавап бирүче булмый. Тычкан теремкәй эченә керә дә шунда яши башлый.

Көннәрдән беркөнне теремкәй яныннан бака-Бакылдык үтеп бара икән, ул туктаган да сораган:

—        Терем-теремкәй! Теремдә кем яши? — дигән.

—        Мин, тычкан-Чыелдык. Ә син үзең кем буласың?

—        Мин бака-Бакылдык булам.

—        Әйдә кер, бергә торырбыз.

Бака-Бакылдык теремкәй эченә сикереп кергән, шул көннән алар төремкәйдә икәү бергә яши башлаганнар.

Бервакыт теремкәй янына куян-Куркак җан-фәрманга чабып килгән. Ул да сораган:

—        Терем-теремкәй! Төремкәйдә кем яши? — дигән.

—        Мин, тычкан-Чыелдык.

—        Мин, бака-Бакылдык. Ә син кем буласың?

—        Мин куян-Куркаккай булам.

—        Әйдә, алайса, кер. Бергә-бергә яшәрбез.

Куян теремкәй эченә бер сикерүдә кереп тә киткән. Хәзер инде болар өчәү торалар, ди.

Төлке-Хәйләбайның да юлы теремкәй яныннан узган. Ул да, теремкәй янына туктап, тәрәзәгә шакыган да сораган:

—        Терем-теремкәй! Теремкәйдә кем яши? — дигән.

—        Мин, тычкан-Чыелдык.

—        Мин, бака-Бакылдык.

—        Мин, куян-Куркаккай.

—        Ә син үзең кем буласың?

—        Мин төлке-Хәйләбай булам.

—        Әйдә кер, бергә яшәрбез.

Төлке-Хәйләбай да теремкәйгә кереп урнашкан. Алар инде дүртәүләп бергә яши башлаганнар.

Яшь бүре-Сорыколак чабып барганда тәрәзәдән караган да сораган:

—        Әй, терем-теремкәй! Теремдә кем яши? — дигән.

—        Мин, тычкан-Чыелдык.

—        Мин, бака-Бакылдык.

—        Мин, куян-Куркаккай.

—        Мин, төлке-Хәйләбай.

—        Ә син үзең кем буласың?

—        Мин бүре-Сорыколак булам.

—        Әйдә кер, безнең янга!

Бүре дә теремкәйгә керә. Шулай итеп, алар теремкәйдә бишәү җырлый-җырлый яши башлыйлар.

Көтмәгәндә теремкәй янына, лап-лоп атлап, аю-Камытаяк килеп чыга.

Ул теремкәй эчендә җырлаганны ишеткәч, туктый да бөтен көченә акырып җибәрә:

—        Терем-теремкәй! Теремдә кемнәр бар? — ди.

—        Мин, тычкан-Чыелдык.

—        Мин, бака-Бакылдык.

—        Мин, куян-Куркаккай.

—        Мин, төлке-Хәйләбай.

—        Мин, бүре-Соры колак.

—        Ә син үзең кем буласың? Мин аю-Камытаяк булам. Кер, алайса, бергә яшәрбез!

Аю теремкәйгә керергә бик озак азаплана, әмма сыя алмый.

—        Мин сезнең түбәгездә генә яшәрмен инде, алайса,— ди Камытаяк.

—        Син безне сытарсың бит!

—        Юк, сытмыйм,— ди.

—        Мен, алайса! — диләр.

Аю теремкәйнең түбәсенә үрмәли. Менеп җитүе була — шарт!

Теремкәй сытыла, шатыр-шотыр килеп, бер якка авыша, бөтенләй таралып китә.

Тычкан-Чыелдык, бака-Бакылдык, куян-Куркаккай, төлке-Хәйләбай, бүре-Сорыколак өйдән көчкә чыгып өлгерәләр.

Нишләмәк кирәк, алар шундук, бергәләшеп, бүрәнә ташырга, такта ярырга, яңа теремкәй салырга керешәләр һәм искесеннән дә яхшырак теремкәй салып өлгертәләр. Тагын бергә яши башлыйлар.

Төлке, Куян һәм Әтәч

Абдулла Алиш

Булган, ди, Төлке белән Куян. Төлке боздан, Куян кайрыдан өй салганнар.

Матур яз җиткән. Төлкенең өе эрегән дә аккан, ә Куянның өе һаман шул килеш калган.

Менә Төлке кунып чыгарга Куяннан рөхсәт сораган. Ә соңыннан Куянны үзен куып чыгарган. Куян елый-елый бара икән. Аңа Эт очраган:

—        Һау-һау-һау! Куян, нигә елыйсың? — дигән аңа Эт.

—        Нигә еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сораган иде, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

—        Елама, Куян! Мин аны куып чыгарырмын,— дигән Эт. Алар өй янына килгәннәр. Эт өрә башлаган:

—        Ьау-һау-һау! Төлке, чык, бар кит! Ә Төлке аларга мич башыннан:

—        Балта кайрыйм, пычак кайрыйм, сикереп төшәрмен дә өзгәләп ташлармын,— дигән.

Эт курыккан да чыгып качкан.

Куян елый-елый тагын юл буйлап китеп барган. Аңа Аю очраган:

—        Нигә елыйсың, Куян?

—        Ничек еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сорады, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

—        Елама, Куян,— дигән Аю,— мин аны куып чыгарырмын.

—        Юк, куа алмассың шул! Эт барган иде, куып чыгара алмады, син дә куа алмассың,— дигән Куян.

—        Юк, куармын! — дигән Аю.

Аю белән Куян кайры өйгә киткәннәр.

—        Төлке, бар чыгып кит! — дип акырып җибәргән Аю.

Ә Төлке аларга мич башыннан:

—        Мич башында балта кайрыйм, пычак кайрыйм, сикереп төшәрмен дә өзгәләп ташлармын! — ди икән. Аю курыккан да китеп барган.

Куян елый-елый тагын киткән. Юлда аңа Үгез очраган.

—        Нигә елыйсың, Куян? — дигән Үгез.

—        Ничек еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сораган иде, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

—        Әйдә, Куян, киттек, мин аны куып чыгарырмын,— дигән Үгез.

—        Юк, Үгез, куа алмассың. Эт куды, чыгара алмады, Аю куды, чыгара алмады, син дә куып чыгара алмассың,— дигән Куян.

—        Юк, куармын! — дигән Үгез.

Алар өй янына килгәннәр. Үгез үкереп җибәргән:

—        Бар, Төлке, чыгып кит! — дигән. Ә Төлке аларга мич башыннан:

—        Мич башында балта кайрыйм, пычак кайрыйм, сикереп төшәрмен дә өзгәләп ташлармын! — дигән.

Үгез курыккан да йөгереп качып киткән. Куян елый-елый тагын киткән, элеккедән дә каты елый икән бу. Аңа җилкәсенә чалгы салган Әтәч очраган.

—        Кикри-күк! Нигә елыйсың, Куян? — дигән Әтәч.

—        Ничек еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сораган иде, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

—        Әйдә киттек, мин аны куып чыгарырмын,— дигән Әтәч.

—        Юк, Әтәч, куа алмассың! Эт барды, куа алмады, Аю барды, куа алмады, Үгез куды, куа алмады, син дә куа алмассың,— дигән Куян.

—        Юк, куармын! — дигән Әтәч.

Алар өй янына барып җиткәннәр. Әтәч тәпиләре белән тибенгән, канатлары белән кагынган:

— Кикри-кү-ү-к!

Җилкәмдә чалгы китерәм,

Төлкене чабып үтерәм!

Тиз төш, Төлке, мич башыннан,

Хәзер үк чыгып кит моннан! —

lигән Әтәч.

Төлке, моны ишеткәч, бик курыккан һәм:

—        Хәзер, аягыма гына киям…— дигән.

— Кикри-кү-ү-к!

Җилкәмдә чалгы китерәм,

Төлкене чабып үтерәм!

Тиз төш, Төлке, мич башыннан,

Хәзер үк чыгып кит моннан! —

дип, тагын да ныграк кычкырган Әтәч.

—        Тунымны гына киям,— дигән Төлке. Әтәч өченче тапкыр кычкырган:

— Кикри-кү-ү-к!

Җилкәмдә чалгы китерәм,

Төлкене чабып үтерәм!

Тиз төш, Төлке, мич башыннан,

Хәзер үк чыгып кит моннан!

Төлке өйдән чыгып качкан. Әтәч белән Куян өйдә бергә рәхәт-рәхәт тора башлаганнар. Әле дә булса торалар, ди, алар.

Куян кызы

Бер Соры куянның үзе төсле зур колаклы, бик иркә, бик кадерле бер кызы булган. Ул аны бик-бик ярата икән.

Көннәрдән беркөнне Куян иркә кызына өр-яңа киез итекләр алып кайтып биргән.

—        Мә, бәбкәм, аякларың туңмасын, сызламасын,— дигән. Кызы бу бүләкне бик шатланып алган. Әнисенә рәхмәтләр

укыган. Хәзер инде ул, яңа киез итекләрен киеп, рәхәтләнеп йөри икән. Ләкин Куян кызы җылы итекләргә өйрәнмәгән булган, ул алардан бик тиз туйган, салып ташлаган. Әнисе тапмасын дип, ал арны яшереп куйган. Әнисе аларны эзләп табып баласына кигезә, ә ул салып ташлый икән. Әнисе кигезсә, ул салган, әнисе тагын кигезгән, ә ул салып ташлаган.

Кар өстеннән дә, боз өстеннән дә яланаяк йөгерә икән. Бер көн буе шулай йөгергән, икенче көнне дә шулай яланаяк йөргән, өченче көнне инде аксый-аксый әнисе янына килгән.

—        Әни, әни, минем аягым бик авырта! — дигән. Әнисе аның аякларына караган да аптырап калган.

—        Кызым, кызым, якты йолдызым, синең аягың шешкән ич,— дигән.

—        Инде ни эшләргә? — дип уйга баткан Куян.— Бу баланы кая алып барырга, ничек дәваларга? — дип кайгырган.

Шулвакыт нәрсәдер кычкырган. Куян агач башына күтәрелеп караган икән — Тиенне күргән. Ул Куянга болай дигән:

—        Кайгырма, туганкай, йомшак Куянкай, кызыңның аягын бик тиз төзәтеп була. Моның өчен Доктор Айболитка барырга, аңардан киңәш сорарга кирәк,— дигән.

Куянга чын-чынлап булышырга тотынган, Доктор Айбо-литның өенә үзе илтергә булган.

Куян кызын күтәргән дә Доктор Айболитка киткән, Тиен, агачтан агачка сикереп, аңа юл өйрәткән.

Барып җитсәләр, Доктор Айболитның эше бик күп икән, аңа урманның төрле ерткычлары дәваланырга килгәннәр икән. «Балаларны чиратсыз карыйм мин»,— дигән Доктор Айболит. Куян кызын доктор бүлмәсенә алып кергәннәр, нәрсә белән авыруын сөйләп биргәннәр. Доктор Айболит Куян кызының аягына дарулар сөрткән һәм аңа болай дигән:

— Аягың төзәлгәч, киез итекләрне инде салкын көннәрдә бер дә салма, сүзне тыңла, тагын начар хәлгә калма,— дигән.

Доктор Айболитка алар бик зур рәхмәтләр әйткәннәр, саубуллашып өйләренә кайтып киткәннәр. Өч көн дигәндә, Куян баласының аягы төзәлгән. Ул инде хәзер киез итеген бер дә салмый киеп йөри икән.

Кем нәрсә ярата?

(Татар халык әкияте)

Бер йортта Песи белән Эт, Әтәч һәм Кәҗә яшәгәннәр. Кич белән алар ишек төбенә җыелалар да үзләренең эшләре турында сөйләшәләр икән. Сөйләшәләр дә бәхәсләшеп тә китәләр икән. «Кем нәрсә ярата? Нинди азык тәмлерәк?» дип бәхәсләшәләр икән.

—        Иң тәмле сый,— сөт,— ди Песи.— Сөттән соң бер Тычкан да тотып кабып җибәрсәң, бигрәк тә шәп була инде! Тик Тычканны тотуы кыен.

—        Сөт нәрсә? Ул бит сыек, тамак туйдырмый. Ә менә ярма бөртекләрен, солы орлыгын тук-тук итеп чүпләсәң — менә шунда тамак тук-тук-тук була! — ди Әтәч.

—        Юк-юк! — дип сүзгә кушыла Акбай.— Бөртек чүпләп кенә туеп бул-бул-булмый. Менә сөяк кимерсәң, чынлап та әйбәт була, шунда ук тук буласың. Нинди азык тәмле, нинди азык файдалы икәнен миннән дә әйбәт белгән хайван юк.

—        Нәрсә-ә-ә сөйлисең син,— дип каршы килә Кәҗә.— Менә кәбестә-ә-ә булса икән. Иң тәмле азык — кәбестә-ә-ә! — Ди ул.

Алар бәхәсләшәләр икән әле — һаман килешә алганнары юк, ди.

Елак әтәч

Батулла

Бер Әтәч очрады миңа бүген. Акырыплар елап утырган көне.

—        Нигә елыйсың, Әтәчкәй? — дип сорадым. Әтәч томшыгын ачып күрсәтте. Тешләре коелып беткән икән мескеннең.]

Әтәч һаман елый:

—        И-и-и, томшыгым авырта-та. Йоклый алмыйм. Ашый алмыйм. Чукый алмыйм.

—        Кем койды соң синең тешләреңне, Әтәчкәй? — дим. |

—        Конфет күп ашадым. Шоколад яратам мин. Менә хәзер ашый алмыйм, йоклый алмыйм, томшыгым сызлый-и-и-и,— дип елый Әтәч.

—        Син бит Әтәч түгел, улым, елама. Алайса тавыклар көләр үзеңнән. Әнә Әтәчкәйдән бөтен тавыклар көлә икән хәзер.

— Елак-елак, елтын колак,

Карама таяк, карт әтәч.

Гарьлек, хурлык,

Бер түбәтәй орлык,—

дип җыр чыгарганнар тавыклар Әтәч турында.

Син бит Әтәч түгел, конфет күп ашама, шоколад сорам Йә елак Әтәч сыман тешсез калырсың, аннары йоклый ал массың.

Җиләккә барганда

Җәвад Тәрҗеманов

Шулай беркөнне Рөстәм исемле акыллы малай[1] урманга җиләккә бармакчы булган. Аяк арасында сырпаланып йөрүче песи баласы аңа: «Мияу-мияу, мине дә үзең белән ал әле…» — дигән. «Әйдә,— дигән Рөстәм.— Бергә-бергә күңелле булыр…»

Болар ишегалдына чыкканнар икән, каршыларына койрыгын уйнаткалап маэмай килгән: «Һау-һау, мин дә барам…»

Ә коймага кунган тавык малае, канатларын җилпеп: «Кик-рикү-үк! Әйдә киттек хәзер үк!» — дип кычкырган.

Иң алдан зур-зур атлап Рөстәм бара. Аннан — песи баласы Мияу, аннан — көчек Һауһау, аннан — тавык малае Кикрикүк. Баралар, баралар икән болар, шулчак каршыларына кызыл оек кигән каз бәбкәсе килеп чыккан: «Кыйгак-кыйгак, болай матур итеп тезелеп кая киттегез?» Тегеләр: «Урманга җиләккә барабыз,— дигәннәр.— Әйдә, син дә безнең белән. Бергә-бергә күңелле булыр».

Тагын кузгалып киткәннәр болар. Иң алдан зур-зур атлап Рөстәм бара. Аннан — Мияу, аннан — Һауһау, аннан — Кикрикүк, иң арттан — Кыйгак. Баралар, баралар икән болар, болында әнисе тирәсендә уйнаклап йөрүче колынны очратканнар һәм җиләккә барырга чакырганнар. «Миһа-һа-а!» — дип шатланып кешнәп җибәргән тай, әнисе аңа рөхсәт биргәч.

Болар тагын кузгалып киткәннәр. Иң алдан зур-зур атлап Рөстәм бара икән. Аннан — песи баласы Мияу, аннан — көчек Ьауһау, аннан — тавык малае Кикрикүк, аннан — каз бәбкәсе Кыйгак, иң соңыннан — колын Миһаһа. Баралар, баралар икән, арттан кәҗә бәтие кычкырганны ишеткәннәр: «Мә-ә-ә-мә-ә-ә, мин дә барам…» Тегеләр: «Әйдә, бергә-бергә күңелле булыр»,— дигәннәр. Иң алдан зур-зур атлап Рөстәм бара. Аннан — Мияу, аннан — Һауһау, аннан — Кикрикүк, аннан — Кыйгак, аннан — Миһаһа, иң соңыннан — бәти Мәәә. Шунда каршыларына…

Бу әкият менә шулай бала йоклап киткәнче дәвам итә. Дәвамын әкият сөйләүче үзе уйлап таба.

Кыз һәм икмәк

Балалар матбугатыннан

Бер авылда Гөлназ исемле кыз яшәгән, ди. Бер начар гадәте булган аның: ул көйсезләнергә ярата икән. Бервакыт әбисе аны өстәл янына аш ашарга чакырган. Тәлинкә янына бер телем арыш ипие куйган. Шунда Гөлназ: «Мин сезнең бу ипиегезне ашамыйм, үзегез ашагыз, миңа конфет бирегез»,— дип киреләнә башлаган.

Шулвакыт бөтен өйне дер селкетеп, тәрәзә янына Трактор килеп туктаган:

—        Мин басуны сөрдем, тырмаладым, орлык чәчтем. Ашлык куе, биек булып үсте, башаклар алтын-сары төскә керде. Ипи кирәкми дигәне өчен Гөлназга мин бик ачулы! — дигән.

Аның артыннан Комбайн килеп кергән:

—        Күрсәтегез әле миңа ул ипи яратмаган Гөлназ исемле кызны! Мин юкка гына ашлыкны урдым, суктыммы? Көннәр, төннәр буе басудан кайтмадым,— дип ачуланган.

Өй янына тырылдап Йөк машинасы якынлашкан һәм яңгыратып кычкырып җибәргән:

—        Мин дә ипи яратмаган Гөлназ турында ишеттем, бик үпкәләдем. Без шофер белән ару-талуны белмичә ашлыкны амбарга ташыдык. Бер дә юкка тырышканбыз икән!

Тәрәзә артында шакылдаган, гүләгән, шыгырдаган тавышлар килгән, өй дер селкенгән. Канатларын әйләндереп, Тегермән ашыгып килеп туктаган.

—        Монда ничек шауламаска, ачуланмаска! Мин бер файда-сызга ашлыктан он ясадыммы? Ә Гөлназ ипигә карамый да!

Мич тә капкачларын шалтыраткан:

—        Мин дә аз эшләмәдем. Гөлназ өчен гөбердәп торган ипи пешердем,— дигән.

Әбисе, аңа шелтәле карап:

—        Күрдеңме, кызым, сиңа өстәл өстендә ипи булсын өчен барысы да күпме эш эшләгәннәр, тырышканнар,— дигән.

Гөлназга бик оят булган. Ул өстәл янына килгән дә:

—        Әби, миңа аш ашарга ипи бирче,— дип пышылдаган. Ашны ипи белән ялт итеп ашап та бетергән. Аннан соң ишегалдына чыккан. Трактор йөртүчегә, шоферга, тегермәнгә, комбайнчыга һәм әбисенә:

—        Бик зур рәхмәт! Ипи бик тәмле! — дигән.

Сания инде зур үсте…

Госман Бакир

(Өзек )

Сания әле бик кечкенә, ләкин аның дәү үсәсе килә. Әнисе аңа: «Син зур булдың инде, уенчыкларыңны ватма»,—ди. Кая әле аңа зур булырга! Өстәл биеклеге дә юк ич, өстәл астыннан ул башын имичә дә үтеп чыга. «Кайчан дәү үсәрмен икән, кайчан өстәл өстендәге әйберләрне күрә алырмын икән?» — ди торгандыр инде ул.

Кайчакта Сания әнисе белән күрше кибеткә керә. Кибеттән чыкканда әнисенең сумкасы әйбер белән тулы була. «Әни, мин дәү үстем инде, сумканы үзем күтәрим, миңа бир!» — ди ул. Кая әле аңа сумка күтәрергә! Ул үзе дә сумка хәтле генә диярлек! Шулай да әнисе: «Әйдә, алайса, икәү күтәреп барыйк!» — ди. Сумканы икәү күтәрәләр. Билгеле инде, ул әле сумканы күтәреп бара алмый, тик әнисе күтәргән сумкага асылынып кына бара. Урамдагы кешеләр, моны күреп:

— Ай-яй, нинди зур үскән бу кыз! Әнисенә ничек булыша! — дигән шикелле елмаеп калалар.

Бәби әйтә

Мирсәй Әмир

Иртәгә Яңа ел дигән көн иде. Айгөл исемле кечкенә кыз үзенең әнисе белән бергә Яңа елны күңелле итеп каршы алырга әзерләнә иде. Менә аның әнисе, Айгөл белән бергәләп, идән уртасына зур итеп чыршы хәзерли. Яңа елда Айгөл янына үзе кебек кечкенә кунаклар киләчәк. Әй кызык булыр! Алар шул чыршы әйләнәсендә биерләр, җырларлар, белгән шигырьләрен сөйләрләр. Ә соңыннан чыршыга эленгән бүләкләрне алырлар. Әй кызык булыр!

Айгөл, шуларны уйлап, кычкырып көлеп җибәрде. Зур бүлмәнең бер почмагында торган тәгәрмәчле карават өстендә кечкенә бәбиләре йоклап ята иде. Айгөл кычкырып көлгән тавышка бәби уянды. Әнисе әйтте Айгөлгә:

—        Айгөл, кызым, тавышланмыйча гына бәбине селкет әле, тагын әзрәк йокласын. Минем эшем бар.

Айгөл тәгәрмәчле караватны бер — алга, бер артка йөртә башлады. Ә бәби йокламый. Әллә йокысы туйган, әллә Айгөл селкетә белми. Бәби нәрсәдер әйтергә тырышкан кебек, мыгыр-мыгыр килә. Ул арада кычкырып та җибәрде:

—        Үә, үә!

Бәби шулай кычкыргач, Айгөл әнисенә әйтте:

—        Әни, бәби әйтә, әни, ал! — ди.

Әнисе бәбине кулына алды. Әнисе кулына кергәч, бәби тешсез авызы белән кызык итеп көлде. Нәрсәдер әйткән төсле әйтте:

—        Анна… Илл!..

—        Яңа ел шул, улым, Яңа ел! — диде әнисе.

Айгөл аптырап китте. Ул бәбине сөйләшә алмый дип белә иде.

—        Әни,— диде ул,— бәби «Яңа ел» дип әйтә беләмени? Сөйләшә белми бит ул.

—        Нигә белмәсен, белә.

—        Бәбичә сөйләшә белгән кеше дә буламы? — дип сорады Айгөл.

—        Зур кешеләр бәби белән сөйләшә беләләр. Менә син дә, бәбине яратсаң, аның белән сөйләшергә өйрәнерсең,— диде әнисе Айгөлгә.

Карлар ява

Зиннур Хөснияр

Тышта ап-ак кар ява. Агач ботакларына мамыктай йомшак бәс куна. Бакча аеруча ямьләнеп киткән. Илгизәргә бу күренеш бик ошады. Ул, чанасын алып, урамга чыкты. Алар, күрше малайлары беләнбергәләп, бакча артындагы куаклыкта туйганчы уйнадылар. Йомшак карны тәгәрәтеп шар ясадылар. Ап-ак шар тәгәрәгән саен калыная, зурая барды. Балалар куандылар:

—        Ай-яй, нинди матур булды!

—        Әйдә, тагын тәгәрәтик әле!

—        Әйдә, әйдә!

Балалар кардан ак аю һәм Кар бабай сыны ясап куйдылар. Ал арның шатлыгы тагы да арта:

—        Кулына таяк тоттырыйк!

—        Күзенә күмер куйыйк!

—        Борын да ясыйк! Борыны кып-кызыл булсын!

Балалар шулай эшләделәр дә. Берсе өйдән кишер алып чыкты. Шуннан Кар бабайга борын ясап куйдылар. Аннан соң үзләре, читтән карап, рәхәтләнеп көлештеләр.

Зилә бакчага бара

—        Кик-ри-кү-үү-үк! — дип кычкырды кызыл кикрикле әтәч.— Бу өйдә ялкаулар ю-ю-юк!

Инде таң аткан икән, торыр вакыт та җиткән.

—        Үс-үс, ү-ү-үс, кызым! — диде Зиләгә әнисе.

—        Үз кызым, үз кызым! — диде әтисе. Зилә күнегүләр ясарга кереште:

—    Бер, ике, өч, бер, ике, өч.

Миңа керә көч,

Миндә була көч.

Зилә күлмәк кия, төймәләрен каптыра. Аннары битен юа ә песи карап тора.

Песи, песи, пескәем,

Уеннан һич туймыйсың,

Ник битеңне юмыйсың?

Тычканнарың күрерләр

Һәм үзеңнән көләрләр…

Песи бик тә оялды, кулына сабын алды. Зилә урамга чыкты, күреп алды чыпчыкны, үзенә дәште кошчыкны. Чыпчык канат җилпеде, аннары телгә килде:

—    Хәерле иртә, хәерле иртә,

Зилә бакчага китә.

Бары ялкау Акбай гына

һаман да черем итә.

Акбай моны ишетте һәм шартларга җитеште. Зилә аны оялтты:

Бакчага кәҗә кергән,

Кәбестәне кимергән.

Ишетмәгән, күрмәгән:

Акбай йоклап симергән.

Кызарынды, бүртенде, Акбайга кыен булды, һау-һаулап кәҗә куды.

Зилә бакчага китә, аны әтисе илтә. Зилә җәяүләп бара-ерак түгел ич ара.

—        Бер атлыйсы… ике, өч, дүрт, биш…

Инде юлның яртысы, әнә бакча капкасы, тәрбияче апасы Килеп җитә ул бик тиз:

—        Бер, ике, өч, дүрт, биш.

—        Исәнмесез! — ди Зилә. Тәрбияче апа елмаеп килә. Әтисе китеп бара, Зилә бакчада кала.

Ә бакчада — бәбиләр, бик күп, бик күп тәтиләр.

Яңа чана

Рәисә Ишморатова

Раиләләрнең ишегалдында балалар бик күп. Алар бер-берсен яраталар, бергәләп төрле-төрле уеннар уйныйлар. Быел кыш тау ясадылар. Һәркайсының чанасы бар. Тик Раиләнең генә чанасы юк. Ул уйнарга чыккач, Фирая белән Гүзәл йөгереп киләләр дә:

—        Раилә, кил, чанада шу,— дип, үз чаналарын биреп торалар.

Беркөнне Раиләнең әтисе дә чана алып кайтты. Раилә шатлыгыннан нишләргә белмәде. Биеп тә алды, сикергәләп тә. Әтисе Раиләгә:

—        Чанаңны саклап кына шу, ватма,— диде.

—        Ярар,— диде Раилә. Ул, чанасын тартып, ишегалдына чыкты. Аны балалар чолгап алды. Алар: «Раиләгә дә чана алганнар!» —дип шатландылар. Раилә горурланып шуды да шуды чанада. Үз чанасы булгач, тагын да күңеллерәк икән аңа. Бераздан аның янына күрше малае Илдар килде.

—        Раилә, чанаңны биреп тор әле, мин дә шуып карыйм әле,— диде ул. Кыз аңа кулын гына селтәде:

—        Кит, кит, бирмим, йә ватарсың,— диде дә Илдар яныннан выжылдап шуып китте. Фирая белән Гүзәл, бу сүзләрне ишеткәч:

—        Ул чанасын кызгана, саран, саран,— дип, Раиләне үрти башладылар. Раилә, чанасын өстерәп, Илдар янына килде. Аңа чанасын бирергә теләде. Тик Илдар аңа әйләнеп тә карамады. Раиләгә бик күңелсез булып китте. Аны хәзер яңа чана шатландырмый иде инде.

Рөстәм

Дәрҗия Аппаковадан

Беркөн мин улым Рөстәм белән әбиләрдә кунакта булдым. Самовар, җырлый-җырлый, өстәлгә килеп басты. Самовар артыннан ит сумсалары, алма, карбызлар, конфетлар килеп тулдылар өстәлгә. Алмалары: «Мине ал, мине ал!»; конфетлары: «Кулыңны суз! Ах,тәмле без, ах тәмле!»; карбызлары: «Ал-кызыл без! Ал-кызыл! Кап авызыңа, эрербез»,— диешә сыман, алдыбызда кызыктырып яталар.

Рөстәм кулын сузарга ашыкмады. Башта миңа карады ул. Аннан әбисенә карады.

Әбисе аның тәлинкәсенә өч сумса салды. Мин бер алма алып бирдем. Апасы аның алдына конфет, бер телем карбыз куйды.

Улым үзен бик әдәпле тотты. Ашыкмый гына ашады, авызын чапылдатмады. Ашъяулыкка карбыз суын агызмады.

[1] Һәркем үз улының яки кызының исемен әйтеп сөйли (автор искәрмәсе ).

Инфоурок

›

Другое

›Конспекты›Сказка на татарском языке «Күчтәнәч бишлеләр»

Сказка на татарском языке «Күчтәнәч бишлеләр»

© Татарское книжное издательство, 2019

© Замалетдинов Л. Ш., сост., 2019

* * *

Татары — один из самых многочисленных народов нашей страны. По переписи 1979 года их насчитывалось 6 миллионов 317 тысяч человек, по данным Всероссийской переписи 2010 года — 5 миллионов 310 тысяч. По численности они занимали шестое место в СССР и второе — в РСФСР. На втором месте татары и в современной России. В мире представителей татарской национальности около 6 миллионов.

В России и Западной Европе с начала XIII века татарами называли очень многие народности и племена. Позднее в «официальных русских документах название «татары» закрепляется в основном за тюркскими народами, особенно за теми, которые в свое время приняли мусульманскую религию»^[1]. Такими были и казанцы, которые являлись в своей основе потомками прежних булгар, создавших в IX веке на берегах Волги и Камы государство Булгария, просуществовавшее почти 500 лет^[2].

После Великой Октябрьской социалистической революции за многими народами закрепляются их самоназвания. Только казанские, астраханские, сибирские, крымские и добруджинские (в Румынии) татары свой этноним сохранили до сих пор^[3].

Хотя этот этноним был навязан булгарам, то есть тюркам Поволжья, национально-колониальной политикой самодержавия^[4], однако «расширение сферы употребления слова татар в известной мере, безусловно, питалось и русской просторечной традицией, для которой все восточное, «бусурманское», непонятное было «татарским»^[5]. Это привело к тому, что определенная часть населения, даже некоторые образованные люди, до сих пор придерживаются взгляда, что современные татары являются пришельцами, т. е. их предки пришли с монгольскими завоевателями. Но еще Н. Г. Чернышевский указывал, что «нынешние татары — потомки прежних племен, живших в этих местах до Батыя и покоренных Батыем, как были покорены русские»^[6].

Как подчеркивает профессор А. X. Халиков, «татары Среднего Поволжья и Приуралья формировались в основном в пределах Среднего Поволжья и Нижнего Прикамья»^[7]. Следовательно, современные татары являются потомками того местного оседлого народа, который проживал по соседству с другими народами Волго-Камского края и занимался земледелием, животноводством, торговлей.

В силу известных исторических причин татарский народ в большом количестве переселился из Поволжья в другие края и особенно в Приуралье. Поэтому, когда речь ведется о булгаро-татарах, обычно употребляется более объемлющее название «татары Среднего Поволжья и Приуралья».

Настоящий сборник составлен именно из сказок татар Среднего Поволжья и Приуралья^[8] и представляет собой первый объемистый сборник на русском языке, рассчитанный на взрослого читателя. Тексты сказок могут служить также фактическим материалом для научных исследований.

Сказка по-татарски — экият (әкият). Среди представителей старшего поколения встречаются и те, кто называет сказку словом «хикэят» (хикәят)^[9] (по-арабски — рассказ, повесть). У сибирских татар сказка носит общетюркское название «йомак», обозначающее у некоторых народов, в том числе и у сибирских татар, и загадку.

Собирание татарских народных сказок началось относительно поздно. Первые печатные сказки (всего восемь текстов) появились в «Татарской хрестоматии» М. Иванова, изданной в 1842 году.^[10] Эта хрестоматия подготовлена как учебное пособие для обучения татарскому языку в Оренбургском Неплюевском кадетском корпусе, и поэтому паспортные данные сказок, то есть сведения о том, где, когда и от кого записан тот или иной текст, там не приводятся.

К собиранию фольклора сибирских татар много сил приложил академик В. В. Радлов. В 60-х годах XIX века в 19 татарских деревнях Западной Сибири он записал фольклорные произведения различных жанров, которые выпустил в виде отдельного тома^[11], где помещено и около 40 сказок. Этот том был издан также и на немецком языке^[12].

В начале 70-х годов XIX столетия с целью изучения языка казанских татар в Поволжье приезжает венгерский филолог, полиглот Габор Балинт. Произведения народного творчества, которые записывал от крещеных татар в городе Казани, а также в Мамадышском и Лаишевском уездах Казанской губернии, он использовал в своем труде, посвященном изучению языка казанских татар^[13], где приводятся в транскрипции и тексты 34 сказок. Там же помещены их переводы на венгерский язык.

В 1889 году Габдулгаллям Фаизханов выпустил небольшой фольклорный сборник под названием «Хикәят вә мәкаләт» («Рассказы и пословицы»), где помещено и несколько сказок. Этот популярный среди населения сборник за двадцать лет переиздавался пять раз.

В 1899 году финский лингвист Хейкки Паасонен с целью изучения мишарского диалекта татарского языка посетил несколько деревень Бугульминского уезда Самарской губернии (эти деревни теперь входят в Черемшанский район Республики Татарстан и Куйбышевскую область) и записал фольклорные произведения, в том числе и сказки. Однако при жизни самого ученого эти материалы не могли увидеть свет, и только в 1953 году были изданы в виде отдельного сборника^[14]. Туда включена и 21 сказка.

Первый сборник сказок «Дәфгылькәсәл мин әссаби вә сабият» («Предотвращение лени у мальчиков и девочек»), составленный Таипом Яхиным, вышел в Казани в 1900 году. Там напечатано около 100 текстов, более 80 из которых можно считать сказками и с точки зрения современных требований.

Выдающийся просветитель Каюм Насыри также занимался сбором произведений устного народного творчества. На материале собранных им 11 сказок русский ученый П. А. Поляков написал труд «Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов», который является первым исследованием татарских сказок. Этот труд вместе с текстами сказок и их транскрипцией (выполненной тюркологом Н. Ф. Катановым), а также с переводами на русский язык опубликован в 1900 году.^[15] П. А. Поляков исследовал татарские сказки, сопоставляя их с русскими и сказками других народов.

Таким образом, до начала XX века собираются сказки различных этнических групп татарского народа, большая часть собранных материалов публикуется, а также делаются первые шаги в их научном исследовании.

Однако следует заметить, что собиранием сказок казанских татар и вообще татар Среднего Поволжья и Приуралья в конце XIX — начале XX века занимались также В. В. Радлов, А. Г. Бессонов, венгерский ученый И. Кунош. К сожалению, собранные ими сказки до сих пор не изданы. Они хранятся в архивах Санкт-Петербурга, Казани и Будапешта.

Как известно, у казанских татар издавна имела большое распространение рукописная книга. По мере изучения таких книг обнаруживаются и зафиксированные в них народные сказки. Среди сказок часто встречаются тексты, относящиеся к XIX веку, а некоторые (судя по бумаге) — к XVIII и даже XVII векам.

Сборники сказок и исследования, появившиеся уже в XX веке, кроме состоящего из четырех текстов сборника Гали Рахима «Халык әкиятләре» («Народные сказки», Казань, 1915), относятся к советскому периоду.

Первый сборник в советское время выпустил на русском языке М. А. Васильев. В этот сборник, изданный в Казани в 1924 году под названием «Памятники татарской народной словесности. Сказки и легенды», включено более 70 текстов, записанных в предреволюционные годы. После каждого произведения приводятся их паспортные данные. Составитель указал также параллели сказок в различных сборниках, составленных русскими и зарубежными учеными. Эта сторона не осталась незамеченной и общественностью. «Чрезвычайно интересная и нужная книжка, — говорится в рецензии к сборнику. — Произведения коллективного творчества национальных меньшинств нам, особенно в школах, мало известны; мало поэтому можно сделать и параллелей разных народностей России с великорусской в области художественно-массовых достижений. Свои сказки, легенды мы скорее сравниваем с немецкими, французскими, индусскими, египетскими, чем с народностями нашей же страны… Между тем Восток, Юго-Восток нас должен интересовать: татары, например, в создании русской культурно-бытовой физиономии немало имели значения. Записи же отдельных их произведений появлялись иногда лишь в местной печати, но не для «широкой публики»^[16].

К сожалению, это благородное дело, начатое М. А. Васильевым, не было продолжено в последующий период.

В 1940 году появился сборник «Халык әкиятләре» («Народные сказки»), составленный писателем Г. Башировым из материалов, собственноручно записанных им от мастеров-сказителей. Около 40 сказок и народных шуток сгруппировано в нем по сказителям. Сборник снабжен вступительной статьей составителя о сказках и сказочниках.

Открытие в конце 1939 года в Казани Татарского НИИ языка и литературы (теперь Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ) ознаменовало новый этап в исследовании устно-поэтического творчества татарского народа, в частности в изучении сказок. С этого времени систематически организуются фольклорные экспедиции. В 1946 и 1956 годах вышло в свет научное издание народных сказок в двух книгах^[17] (составители Г. Баширов и X. Ярмухаметов). Публикациям сказок отводилось значительное место и в сборниках антологического характера^[18].

В 1962 году отдельной книгой изданы сатирические сказки (составитель Э. Касимов)^[19].

Появились научные исследования сказок X. Ярмухаметова, Э. Касимова, Ф. Ахметовой и др.

Институтом был подготовлен и издан 12-томный свод татарского народного творчества (1977–1988), три тома которого отведены сказкам^[20]. В три книги общим объемом около 90 печатных листов вошли 313 сказок. Из них почти половина опубликована впервые. В этих книгах кроме текстов даются вступительные статьи по каждой разновидности жанра, в комментариях указываются все варианты той или иной сказки, а также параллели из репертуара других народов. Каждая книга завершается типологическим анализом сюжетов, выполненным на основе международных указателей.

Первые публикации татарских сказок на русском языке появляются в последней четверти XIX века. В статье Р. Г. Игнатьева^[21], напечатанной в 1875 году, есть пересказы нескольких сказок.

Достойны внимания две сказки с переводами, которые имеются в сообщении В. Н. Витевского^[22] на IV археологическом съезде, состоявшемся в 1877 году. Ценность этих сказок состоит в том, что они записаны непосредственно от народа, из уст нагайбаков — крещеных татар, ведущих свое происхождение от казанских татар, что и доказывается автором данного сообщения. Один из вариантов известной нам сказки о козле и баране, которые устрашают волков найденной по дороге головой мертвого волка, первый раз увидел свет именно благодаря В. Н. Витевскому.

В своей книге «Материалы к изучению казанско-татарского наречия»^[23] Н. Ф. Катанов поместил переводы сказок из сборника Г. Фаизханова (все 12 текстов) и перевод одной сказки из сборника Г. Балинта.

В дальнейшем появляются вышеуказанные переводы П. А. Полякова (11 сказок) и его исследование. В самом исследовании приводится перевод еще одной сказки из сборника В. В. Радлова.

Этим и исчерпываются публикации переводов татарских народных сказок в дооктябрьский период.

Характерная особенность дореволюционных переводов сказок состоит в том, что они все были опубликованы в научных изданиях. Появившийся уже в советское время в виде отдельной книги сборник М. А. Васильева, несмотря на научные принципы его издания, в то же время был предназначен и для широкого круга читателей. «Книга имеет… научный интерес для фольклориста, школьный — для преподавателя, наконец, прекрасное чтение для детей младшего и среднего возраста, — говорится в упомянутой выше рецензии к сборнику. — …И каждый читатель не обойдет этой книги, если он любит массовое творчество… Данный сборник следует приветствовать. Будем ждать аналогичных сборников и других народностей России»^[24]. Благодаря этой книге русский читатель, а через русский язык и другие народы впервые получили возможность ознакомиться с татарскими сказками, хотя тираж сборника был сравнительно невелик — всего 3 тысячи экземпляров.

Но последующие переводы сказок начали издаваться только в 1950-е годы. Сборники под названиями «Гульчечек» (М.; Л., 1952; Казань, 1953, 1956), «Находчивый джигит» (М., 1964), «Татарские народные сказки» (Казань, 1957, 1970; М., 1957, 1976), над составлением которых трудились Г. Баширов и X. Ярмухаметов, были тепло приняты читателями. Они переведены на многие языки народов СССР (армянский, казахский, украинский, туркменский, азербайджанский, литовский, молдавский, узбекский и др.), а также на китайский, словенский, венгерский и др.

Среди этих сборников наиболее полным является издание 1970 года. Он состоит из 45 текстов объемом 16 печатных листов. Многие сказки переведены известными мастерами перевода Г. Шариповой и М. Булатовым.

Надо отметить, что все эти издания (большинство текстов в них повторялось) были адресованы детям. Поэтому некоторые сказки несколько обработаны и изменены при переводе. Для данной книги такие тексты переводились заново по оригиналам.

Что касается неизданных русских переводов татарских сказок (например, переводы А. Г. Бессонова, М. А. Васильева и др.), то они в виде как отдельных экземпляров, так и целых коллекций находятся в архивах Казани, Москвы и Санкт-Петербурга. Доведение их до народа остается одной из предстоящих задач фольклористов.

Настоящая книга составлена из сказок, уже опубликованных на татарском языке. Разделены они, как обычно принято в подобных сборниках, на три группы, соответствующие разновидностям жанра: сказки о животных, волшебные сказки и бытовые сказки, хотя некоторые произведения не всегда вмещаются в рамки этих трех групп.

Сказки о животных. В составе татарских народных сказок таких немного. Судя по количеству записей, они составляют примерно 8 процентов всего сказочного репертуара. К тому же и объем их невелик.

Основные герои этих произведений — дикие и домашние животные и птицы. Особенно распространены сюжеты сказок «Салам-Торхан», «Старик, Медведь и Лиса», «Котан Иваныч», «Голый Волк», «Лиса и Журавль», «Коза и Овца».

Среди персонажей в данной разновидности сказок наибольшей популярностью пользуется Лиса. Она участвует более чем в половине подобных произведений, чуть меньше участвуют Медведь и Волк. Другие дикие животные и птицы (Заяц, Лев, Тигр, Барсук, Кабан, Крот, Жаба, Журавль, Дятел, Перепел, Сова, Филин, Воробей, Синица, Кукушка, Ворона и др.) встречаются намного реже.

Образ Лисы двоякий. Если в большинстве сказок она коварный и хитрый хищник, который добивается своего обманом и лестью, то в некоторых это умное, находчивое и ловкое животное («Всемогущий Петух», «Старик, Медведь и Лиса», «Салам-Торхан»).

Медведь и Волк, наоборот, глупые, трусливые. Очень часто их кто-то обманывает, они со страха убегают или бывают убиты.

Лев и Тигр в сказках изображаются как самые сильные животные и олицетворяют образ свирепого тирана. Они властвуют над всеми животными.

Многие сказки о животных, созданные в условиях социального неравенства, отражают взаимоотношения между разными слоями и классами общества. Они, как правило, приобретают сатирический характер.

В сказках о животных аллегорически критикуются общечеловеческие недостатки. В этих случаях повадки животных используются для обличения пороков, встречающихся в людях («Гороховое войско», «Медведь и Лиса» и др.). В подобных произведениях преобладают юмор, ирония.

Если по характеру конфликта сказки о животных, таким образом, разделяются на две группы, то по составу персонажей их можно подразделить на три группы: 1) сказки, где персонажами являются дикие животные; 2) домашние животные; 3) дикие и домашние животные.

Сказки о животных можно подразделить также по наличию в них образа человека.

Человек участвует в 3/4 этих сказок. Однако участие его проявляется в сказках по-разному: в некоторых о нем просто упоминается или сообщается о его действии, то есть человек появляется эпизодически; а в некоторых произведениях, будучи одним из основных персонажей, человек участвует от начала до конца.

В том случае, если человек фигурирует в начальной части, его роль ограничивается выполнением экспозиционной функции («Козел и Баран», «Храбрый Петух» и др.). Если же он появляется в конце сказки, то значение этого персонажа возрастает: он занимает центральное место в развязке основного конфликта и такие сказки завершаются решающим действием человека («Лиса и Волк», «Голый Волк» и др.).

Среди сказок о животных есть и такие, которые целиком посвящены демонстрации силы человека. В подобных произведениях человек — основной персонаж и в столкновении с животными он одерживает победу («Кот, Тигр и Человек», «Старик, Медведь и Лиса» и др.).

Однако не во всех сказках человек изображается победителем. Например, в сказке «Всемогущий Петух», основанной на классовом конфликте, животные убивают богача и его семью. Здесь человек, как личность враждебная, терпит поражение.

В настоящее время многие сказки о животных бытуют в основном в детской аудитории.

Волшебные сказки. Судя по количеству записей, они составляют 46 процентов татарских сказок. И объем у них сравнительно большой.

Среди волшебных сказок особо выделяются сказки о богатырях. Основанные на былинах и легендах произведения мифологического характера, а также некоторые фантастические произведения, основанные на вольном воображении, тоже причисляются к волшебным сказкам.

Разумеется, большую часть этой разновидности сказок составляют собственно волшебные сказки.

В центре волшебной сказки — образ идеального героя. В подавляющем большинстве случаев это младший брат. Изображение в качестве главного героя старшего брата — явление исключительное. Младший брат часто изображается плешивым (таз), не подающим никаких надежд, обиженным старшими братьями и с прозвищем «дурак». Однако младший брат добивается того, чего не могут добиться старшие, женится на падишахской дочери и становится падишахом.

В волшебных сказках значительное место занимают мифологические персонажи.

В каждой четвертой сказке есть образ дива (дию). Див живет вдали от народа, за горой Каф, на горе, под водой или, чаще всего, под землей. Он обычно похищает дочерей падишаха и превращает их в своих жен. Однако, где бы он ни находился, герой сказки джигит-богатырь, преодолевая неимоверные трудности, проникает в его владения. Убив дива, он освобождает девушку и, как правило, на ней женится.

Див изображается, следовательно, как враждебная человеку сила. Однако, хотя очень редко, встречаются и дивы добрые, помогающие человеку.

В каждой пятой волшебной сказке действует, наподобие русской Бабы-яги, старуха-ведьма (убырлы карчык^[25]). В некоторых сказках она называется старухой-колдуньей (сихерче карчык), старухой-обжорой (җалмавыз).

Старуха-ведьма, живущая обычно в лесу в маленьком доме, вредит человеку, она проглатывает людей, сосет их кровь, приносит другие несчастья. Герою сказки приходится приложить немало сил, чтобы уничтожить ее или заставить подчиниться.

Вместе с тем сохранились в некоторых сказках древние сюжеты, где старуха-ведьма изображается с положительной стороны, помогающей людям.

В каждой восьмой волшебной сказке встречается образ змея (елан).

У многих народов змей изображается как ярый враг человека и сюжеты о змееборстве в сказках занимают значительное место. В татарских сказках эпизоды борьбы со змеем довольно редкое явление. Очень часто в них змей — положительный тип, выступающий в функции помощника или дарителя.

В сюжетах же, связанных у многих народов со змееборством, в татарских сказках фигурируют див и дракон — аждаха (аждаһа).

Аждаха встречается примерно в каждой десятой сказке. Он представляется в виде огромного одно — или многоголового змея, вступающего в схватку с героем сказки.

В волшебных сказках есть еще один персонаж из «змееобразных». Это юха, которая упоминается лишь в нескольких сказках. По поверьям татар, змей, дожив до ста лет, превращается в аждаху, а дожив до тысячи лет — в юху.

Юха — враг человека. Она не действует открыто, как, например, аждаха. Вначале, превратившись в красивую девушку (иногда в красивого юношу), вступает в брачную связь с человеком, после чего тот человек постепенно чахнет. Только своевременное обнаружение и уничтожение юхи спасает героя сказки от гибели.

В волшебных сказках кроме этих есть и другие враждебные герою мифологические персонажи: ростом в одну пядь, а борода в пять пядей (үзе бер карыш, сакалы биш карыш); ифрит (гыйфрит); джинн (җен); пэри (пәри) и другие.

Из людей в качестве антипода героя часто выступают падишах (патша, падиша), визирь (вәзир) и старшие братья (абыйлар).

Такие персонажи волшебных сказок, как чудесный конь (ат), голубь (күгәрчен), золотая рыба (алтын балык), белый волк (ак бүре), птица Семруг (Сәмруг кош) и другие, обычно изображаются как положительные, помогающие герою.

Бытовые сказки. По количеству записей они составляют 46 процентов всего сказочного репертуара. Основанные на социальном и бытовом конфликте, эти сказки наиболее близки к реальной действительности.

По своей тематике бытовые сказки очень разнообразны. Среди них есть произведения о мудрых людях, неверных и верных женах, богачах и работниках, муллах, ловких ворах и пр.

В репертуаре татарского народа очень популярны сюжеты сказок «Байдек», «Алдар и мулла», «Шомбай», «Пригожая Хадича», «Обезрученная», «Девять тукылдыков и один Мимылдык», «Мулла в западне», «Хитрый охотник», «Ремесло выручит», «Победитель дивов» и др.

Бытовые сказки можно подразделить на четыре группы: назидательные, авантюрные, сатирические и юмористические. Конечно, эти названия весьма условны.

К группе назидательных относятся сказки, мораль которых особенно ярко выражена. Это сказки о правде и лжи, мудрых советах, мудрых ответах, завещаниях и т. д. К числу назидательных принадлежит и часть притч вследствие необособленности этого жанра в самостоятельный в татарской фольклористике.

Группу авантюрных сказок составляют в основном истории об оклеветанных женщинах, верных женах, ловких ворах и разбойниках.

Большинство бытовых сказок представлено сатирической и юмористической группами.

В сатирических сказках изобличаются представители правящих сил и духовенства. В них трудовой человек одерживает победу, превосходя их умом и находчивостью. Это же видим мы и в сказках о глупом черте.

В сатирических и юмористических сказках высмеиваются также общечеловеческие пороки: лень, супружеская неверность, трусость, бахвальство, жадность, глупость и т. д.

Смех в этих сказках отличается тем, что в сатирических он язвительный, наступательный, а в юмористических — мягче, добродушнее.

Сказки-небылицы, которыми завершается эта книга, являются особой разновидностью сатирико-юмористических сказок.

Вот и все три разновидности жанра, о которых мы говорили выше. В данной книге сказок бытовых и особенно сказок о животных, в силу сравнительно небольшого их объема, помещено больше, чем волшебных.

Читатель, к какой бы нации он ни принадлежал, в татарских сказках встретит довольно много хорошо знакомых ему сюжетов. Это естественно. Общих мотивов и сюжетов в сказках самых разных народов очень много, и они в большей своей части относятся к типологической общности, то есть той общности, которая возникла у народов самостоятельно по причине тождественности бытовых или психологических условий на первых этапах развития человечества^[26]. Общность в сказках может быть также обусловлена генетическими (у родственных народов) и контактными связями. К тому же в фольклоре существуют особенности, присущие только той или иной местности, определенному географическому региону. Среднее Поволжье и Приуралье, где проживает татарский народ, — край многонациональный. Поэтому уместно будет сказать здесь несколько слов именно о региональной общности в сказках различных народов края.

Когда речь идет об общностях определенного региона, особенно проявляются те из них, которые сложились в результате взаимосвязей, взаимного обмена духовными ценностями народов.

По исследованиям жанра видно, что для устного творчества народов региона Поволжья и Урала характерно влияние русского фольклора. При наличии явных признаков установить факты заимствования значительно легче. К таковым можно отнести, например, татарскую сказку «Котан Иваныч», основанную на сюжете под названием «Кот и дикие животные», где главным героем является кот — Котофей Иванович, заимствование которого из русского фольклора очевидно. По утверждению Л. Г. Барага, оттуда же перешли сказки с этим сюжетом и к другим народам региона^[27].

О взаимовлиянии татарского и русского фольклора в области сказок о животных говорилось и в указанном выше исследовании П. А. Полякова, где автор приходит к выводу, что некоторые сказки, общие для русского и татарского фольклора, проникли в русскую аудиторию с Востока «от или через посредство тюркских племен, вообще оказывавших и оказывающих такое сильное влияние на язык, нравы и самыя верования русского народа»^[28].

В частности, автор детально сопоставляет татарскую сказку «Салам-Торхан» с русскими сказками «Козьма Скоробогатый», «Бухтан Бухтанович» и заключает, что «татарская редакция этой сказки остается первоосновой, из которой развились подобные же сказания у других племен и народов»^[29].

Исследование П. А. Полякова, хотя оно основано на принципах «школы заимствования», не потеряло своего значения и по сей день. Например, К. Горалек, исследуя восточное влияние на сказочную традицию балканских народов, обратил внимание на характерные общие особенности некоторых болгарских, румынских и турецких вариантов ряда сюжетов, в том числе и сюжета «Кот в сапогах» (лежащего в основе вышеназванных сказок), «которые не имеют близких соответствий в западнославянских и западноевропейских вариантах этих сюжетов, но довольно близко напоминают русские, украинские и белорусские фольклорные тексты»^[30], то есть сказки тех народов, которые имели непосредственные связи с тюркскими народами.

Известно, что заимствованный сюжет изменяется, перерабатывается в соответствии со сказочной традицией заимствующего народа и становится уже своим. Это отмечал в свое время и В. Г. Белинский. «Русский человек, — писал он, — выслушав от татарина сказку, рассказывал ее потом совершенно по-русски, так что из его уст она выходила запечатленною русскими понятиями, русским взглядом на вещи и русскими выражениями»^[31].

Интересные результаты можно ожидать также от глубокого изучения взаимосвязи сказок тюркских и финно-угорских народов Поволжья и Урала, т. к. непосредственные контакты между этими народами восходят к древнейшим временам. Например, распространенный у татар сюжет волшебной сказки «Мульталь» имеется также у башкир, мари, мордвы и удмуртов. Значит, этот сюжет является общим для сказочного эпоса народов Поволжья и Урала.

Региональные общности особенно ярко проявляются в бытовых сказках. Например, к татарской сказке «Кому трудней?», приведенной в этой книге, мы можем найти параллели у многих народов Поволжья и Приуралья (например, русских, мордвы, чувашей, удмуртов). Широко распространены также у народов региона бытовые сказки с теми сюжетами, на которых основаны сказки «Находчивый Шомбай», «Ворона-вещунья», «Плут Тимер», «Алдар», «Победитель дивов», «Ремесло выручит» и другие.

Можно назвать целый ряд других общностей, присущих сказкам народов Поволжья и Приуралья. Однако и приведенные примеры достаточно ярко показывают, что сказка и ее мотивы интернациональны, как это единодушно признается исследователями.

Разумеется, в данной книге помещена лишь часть материала из обширного фонда татарских сказок. Однако, думается, она все же даст достаточно верное представление о сказочном репертуаре татарского народа и в какой-то мере удовлетворит потребности читателей — любителей фольклора.

Итак, давайте отправимся в чудесный сказочный мир, созданный великолепной фантазией татарского народа.

Слайд 1

Т үбән Кама муни ц ипал ь районы “Аерым фәннәрне тирәнтен өйрәнүле 31нче гомуми урта белем бирү мәктәбе” муниципаль бюджет белем бирү учреждениесе КЕЧКЕНӘ ДИНАР ӘКИЯТЛӘРЕ 3 сыйныф укучысы Рамазанов Динар Рамил улының иҗади эшләр җыентыгы 2016 нчы ел

Слайд 2

Минем исемем — Рамазанов Динар. Мин 3нче сыйныф укучысы . 2нче сыйныфта укыганда мин Рабит Батулланы ң 20дән артык әкиятен укыдым. Бу әкиятләрнең геройлары бик гади: балалар, үсемлекләр, кошлар, хайваннар. Алар һәрвакыт безнең арада. Әмма үзенчәлекле яклары бар: Рабит Батулла үз геройларына кызык-кызык исемнәр бирә. Мәсәлән, “Ике маэмай” әкиятендә Салпыколак һәм Тартыл, “Су ияләре”ндә – Сусылу, “Әкәч белән Тәкәч”тә – Әкәч белән Тәкәч, “Ак песи, кара песи” әкиятендә – Акйомгак, Каратуп. Миңа бу алым бик ошады. Үзем шундый кызыклы кушаматлар һәм исемнәр уйларга булдым. Ләкин бу эш җиңелдән түгел. Исем тәк кенә бирелми икән. Эшенә, холкына, тышкы кыяфәтенә карап бирелә. Шуңа күрә әкиятләр язып карарага булдым. Хәзер инде геройларымның исемнәрен табу кыен түгел. Яле, әкиятләремне укып карагыз!

Слайд 3

Тырышбәк һәм Ялкаубәк Бер тузанлы юлдан ике кырмыска бара : берсе — Ялкаубәк , икенчесе — Тырышбәк . Берсе нарат ин ә сен , икенчесе чыршы күркәсен тартып бара. — Фу ! – ди беренче кырмыска, — эссе ! Җилкәсеннән нарат инәсен ташлап, ял итәргә утыра. Ә икенче кырмыска туктап тормый, чыршы күркәсенең артына баса да алга таба тәгәрәтә. Ялкау кырмыска ирексездән эшен дәвам итәргә мәҗбүр була. Әзрәк баргач, икесе дә тузанлы юл читенә утырып, ял итәләр. — Мин кызуда эшләргә яратмыйм, — ди Ялкаубәк, — иртәнге салкында эшләве рәхәтрәк. Кара нинди авыр эш башкарам: ташып кара әле нарат ылысын! Көч-хәл белән кайтып барам. — Белмим, — ди тырыш кырмыска, — Мин атна буе чыршы күркәсе ташыйм, бер дә арымыйм. Шулай әйткәләшә-әйткәләшә ике дус көн дә ылыс белән күркә ташыйлар. Инде хәзер һәрберсе үзенә өй җиткерә башлый. Тырышбәк көне-төне, кызуга-салкынга карамыйча, төзи дә төзи. Аның өе бик зур, иркен һәм җылы була. Ул кышын шул өйдә исән-сау чыга. Ә Ялкаубәк көндез кызудан качып күләгәдә ята, төнлә — йоклый. Ялкауланып йөреп җыйган ылысларын өеп куя да шунда кереп кышларга кала. Ә кыш көне өе авыр кар астында ишелә.

Слайд 4

Гөлкәй турында әкият Бер яшел аланда Гөлкәй үсеп утырган . Инде аның чәчәк атарга вакыты да җиткән. Ул кояшта рәхәтләнеп таҗларын ачып җибәргән, Кояшкайга караган һәм аңа гашыйк булган: — Кояшкай, мин сине генә яратам. Синең белән рәхәт! Җылыт әле ныграк ! – дигән. — Ярар, — дигән Кояшкай һәм тагын да кыздыра башлаган. Болыткай күренеп, Кояшкайны каплый башлагач, чәчәк аны куып җибәргән. Бервакыт Гөлкәебез шиңә башлаган, аның матур таҗлары кояшта куырылып төшкән. Гөлкәй, эсселеккә түзә алмыйча, Болыткайдан ярдәм сораган: — Болыткай, миңа бик эссе, син мине яңгырың белән эчерт, — дигән. Болыткай кыстатып тормаган, кызганмыйча тамчыларын җиргә яудырган. Гөлкәй рәхәтләнеп су эчкән һәм тернәкләнеп киткән. Ул гаебен таныган , Болыткайдан гафу үтенгән. Бу дөн ь яда һәрбер нәрсәнең үз урыны, үз файдасы барын аңлаган.

Слайд 5

Хыялый исемле кар бөртеге хыяллары Бу әкиятне урамда матур итеп кар яуганда язарга уйладым. Кулымны сузып бияләемә кар бөртекләрен утыртмакчы булдым. Икесе кунып утырды. Алар шундый матур, йолдыз сыман. Икесенең үзара сөйләшкәннәрен күз алдыма китердем. Берсе тормышыннан бик канәгать булып: — Эх, рәхәт тә соң! Дусларыбыз арасында гөрләшеп яшибез, — диде. Икенчесе зарланып: — Нәрсәсе рәхәт инде? Бернинди яңалык та юк! Һаман шул берүк ап-ак дөнья: агачлар ак, урамнар ак, өй түбәләре ак. Ә менә кайдадыр еракта яшеллеккә күмелгән киң аланнар, болыннарда төрле-төрле чәчәкләр, очсыз-кырыйсыз зәңгәр диңгезләр. Менә, ичмасам, тормыш! – диде. — Хыялый! Әйдә куышлы уйныйбыз! – хыялларын бүлдереп чакырып алды дустын беренче кар бөртеге. Икесен дә узып бара торган җил күтәреп алды һәм еракка алып китте.

Слайд 6

Балыклар да сөйләшә Минем әтием бик оста балыкчы. Мине дә балыкчы серләренә өйрәтә. Менә шулай беркөнне әтием белән бергә күлгә балыкка киттек. Кармакларыбызны әзерләп куйдык. Кечкенә ят ьм әбез дә бар иде, балыкларга “күчтәнәчләр” салып аны читкәрәк, камышлар янына җибәрдек. Утырдык, көтәбез. Бераздан ят ьмәне тикшерим әле дип , камышларга таба киттем . Ниндидер нечкә тавышлар килде . Уңга-сулга карадым: беркем дә юк. Әллә колагыма ишетелә! Судан: Әй, Бытбылдык! Күп сөйләшеп башымны катырып бетердең! Әйттем бит, камышлар арасыннан йөзмәскә. Әкиятләреңне тыңлап ялгыш ят ь мәгә эләктек. Вәт, мә! Барыбыз да бик яхшы белә: балыклар сөйләшми! Хәтта халыкта: “Нәрсә, балык сыман, дәшмисең?”, — дигән әйтем бар. Ә монда күп сөйләшүче балыклар эләкте! Менә хәзер чыгарам да сөйләштерәм! Әллә ашыктым, әллә кабаландым: икесе дә кулымнан ычкынып, суга төшеп киттеләр! Менә хәзер үземә берсе дә ышанмас! Сезгә сер итеп кенә әйтәм: балыклар сөйләшәләр икән бит.

Слайд 7

Мактанаев , син бит мактанчык ! Я шәгән ди Мактанаев фамилияле бер малай. Әй мактана, ди, әй мактана! Менә беркөнне мәктәпкә килгәч: — Мин эшли алмаслык эш юк ул, барын да булдырам! — дигән. — Әллә кошлар шикелле оча да беләсең? – дип сораган бер сыйныфташы. — Юк! – дигән Мактанаев. — Әй, мактанган буласың! – дип көлгәннәр балалар. Фамилия кешегә юкка бирелми икән.

Слайд 8

Эх, Өлгермәсов! Өлгермәсов фамилияле малай да булган икән. Ул да мәктәптә укыган булган. Өлгермәсов, өй эшең кайда? – дип сорый икән укытучы. Өлгермәдем апа, — дип җавап бирә малай. Математикадан контроль эш дәресе иде. Дәрес ахырында укучылар дәфтәрләрен тапшыра. Синең дәфтәрең кайда, Өлгермәсов? Өлгермәдем, апа! Эшләп өлгермәдеңме? – дип сорый укытучы. Юк, күршемнән күчереп өлгермәдем, — ди малай. Эх, Өлгермәсов! Кайчан гана Алдынгыевка әйләнерсең икән? – дип аптырап әйтә укытучы.

Слайд 9

Бизәлеш өчен кулланылган ресурслар http://miniskazka.ru/author_razn/skazka_pro_lekarstvennye_rasteniya.html http://hotels.9vds.ru/fon.html http://flowers.ninepix.ru/view/10985068 http://kartinki-online.ru/?p=3486 http://dou1241.ru/32.html http://plus8-db.com/item/fony-sneg http://new.mmal.ru/blogs?page=44 http://prezentaz.ru/%D1%84%D0%BE%D0%BD-%D0%B4%D0%BB%D1%8F-%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%82%D1%8C-%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0/ http://www.liveinternet.ru/users/5238730/post337616669/ http://player.myshared.ru/1050227/ http://sumki.y7z.ru/kartinki-dlya-prezentatsiya.html