Меседилаб хасалихълъи сочинение 5 класс

Рагьараб
дарс

«Меседил хасалихълъи».

ХIадурана:

авар мацIалъул мугIалим

МухIамадова Асиятица

Мурадал ва масъалаби:

Ï Лъаг1алил заманазулгун лъай-хъвай гьаби.

Ï Пасих1го ва дурусго лъималаз рахьдал мацалда куч1дул рик1к1ин.

Ï Маг1арул мац1алда х1анч1азул,гъут1бузул ,пихъил,овощазул ва
цогидалги ц1арал лъай.

Ï Рахьдал мац1алъул дарсазде лъималазул рокьи ц1ик1к1инаби.

Ï Лъималазда гъорлъ гьудуллъи , цоцалъ рекъей щула гьаби.

Ï Лъималазул творчества цебет1ей.

Ï Муг1алимзабазул ва лъималазул цоцалъ гьоркьолъи лъик1лъизаби.

Къвариг1унел  алатал:

Компьютер,телевизор ялъуни
проекторная доска,къот1-къот1арал х1анч1азул , т1анхазул суратал, 3
ч1еп,пихъ,овощал,костюмал, ,гъут1буздаса рортарал бат1и-бат1иял
,т1анхал,х1ухьдул,бакънал

(минусовкаби).

Класс къач1алеб куц:

Хаслихълъиялъул  лъималаз рахъарал
суратал ч1вала ширмаялда яги доскаялда,киса-кирего кьер-кьерал т1анхаз къач1ала(баг1арал,т1огьилал),ч1ах1аго
берцинал кьераца хъвараб плакат бала: «Меседил хасалихълъи».

Берцинаб муг1рузул бакъаналъухъе гьаракь
биччала кеч1 рик1к1унеб,экраналда хасалихълъиялъул суратазул слайдал,лъималазул
х1алт1абазул презентациял рук1ина рихьулел.

Жеги г1урччин хут1арал

Хадур ралагьунги тун

Гъут1буздаса т1огьиллъун

Т1анхал гъенолел руго.

                                                   Рогьараб
рук1к1инег1ан

                                                   
Х1апара-х1ут1ги баччун,

                                                   
Х1анч1аз хьихьарал т1анч1аз

                                                  
  Т1авап гьабулеб буго.

Ахикьа барщараб пихъ,

Хурзабаз кьурабщинаб,

Кьиндал нахърателалъе

Рокъоб сок1к1унеб буго.

 Кеч1 рик1к1ина  ц1алдохъаналъ
пандуралъул бакъаналъухъе.

«Хасалихълъи» Расул Х1амзатов

Рортулел руго т1анхал,

Т1еренлъулеб буго лъар,

Пашманлъулеб буго кеч1-

Бач1ун буго хаслихълъи.

Ахирал бакънал руго

Къо лъик1илан х1анч1азул,

Реч1алел руго т1угьдул-

Бач1ун буго хаслихълъи.

Муг1рул хадур ралагьун

Хут1ун руго г1ияда,

Г1идра т1огьиллъун буго-

Бач1ун буго хаслихълъи.

Бач1ун буго гьарзаяб,

Бач1ун буго гьайбатаб,

Бач1ун буго пашманаб_

Бач1ун буго хаслихълъи.

Цебехун хасел буго,

Халатал сардал руго,

Ахирал ц1адал руго-

Бач1ун буго хаслихълъи.

Ясазул кьурди.

Хъабалоги рет1арай яс яч1ина жание кьурдул
бакъаналъухъе.

Кодоб ккун ч1епги бук1ина жаниб пихъ ва овощал
лъураб.

Рорч1ами,лъимал.Дун лъанищ нужеда?

-Хасалихълъи.

-Бит1ун буго.Дун гьоболлъухъе щвезе яч1ана
нужехъе.Хасалихълъи  бечедаб заман бугелъул, ч1обого яч1инч1о  дунги.Дицаги
г1емерал сайгъатал росун руго нужее.Бищунго лъик1 маг1арул мац1 лъалел
лъималазе сайгъаталги ц1ик1к1ун щвелаха.

Муг1алим. Сундалъун 
бечедаб  бугеб,лъимал хасалихълъи?Гьеб бихьизе бокьани базаралде ва тукабазде
раккизе бегьула нилъ.Хасго базаразда бихьула нилъеда хасалихълъиялъул
гьарзалъиги бечелъиги.

Лъималаз кеч1 ах1ила 
«Хаслихълъиялъул ярмарка» инсценировкаги гьабун.

1.Гьале ниж киналго данделъун руго

Бокьараб босизе рач1а аск1оре.

2.Т1аг1амги гьуинал ,кьерги берцинал,

Пихъги овощалги гьарзаго руго.

3.Рач1а базаралде даран гьабизе,

Ракке тукабазде багьа ц1ехезе.

4.Хасало кваназе компотал гьаре,

Нужерго подвалахъ нахърател гьабе.

Муг1алим.Хасалихълъиялъ нужее сайгъаталъ рач1арал пихъилги овощазулги
бицанк1аби кьела  дица нужее ч1вазе. Щибаб
бит1араб жавабалъухъ цо-цо пихъ ялъуни овощ кьела лъималазе.

Бицанк1аби ( автор С.Мух1умаева)

Ракьалда тIаде гьурщун гIурччинаб керчаб расгун

Ракьулъ жаний яхчарай  тIогьилкьерай меседу,

ГIанкIие цIакъ хирияб,лъималазе пайдаяб,

Халатккараб ,тIагIамаб витаминазул магIдан                             

Бакъалда егарай,гурдал гIемерай,

Гургинай,йицатай бахчамеседу,                                                                     

Борщ,голубцабазе,салатазеги

Хисиго лъалареб гьудул гьеб буго                                                                   ПИЛПИЛ

Бижулаго гIурччинаб,барщидал багIарлъулеб,

Болгаразухъа бачIун нилъер пастIаниб чIараб,

Пайда жиндилъ гIемераб,кваназе цIакъ хIажатаб,

Жиндир цIарулъ пилалъул цIар кIицIул такрарлъараб

Загьаб тIагIамалъул ,гучаб махIалъул ,

МагIарул хинкIазул тIолареб гьалмагъ

БагIараб кьералъул пайдаяб нигIмат,

Борщал ,салатазе цIакъ жиб рекъолеб,

ТIанхал руссун,цIурал чадал гьарулеб

Дун белъуна,бежула,чурпадалъе буссула,                                          

ЧчухIун,цIурачадазда жаниб лъезе бегьула

Жаниса тIогьилаб,тIаса гIурччинаб,

Белъун квине цIакъаб,пайда  гIемераб,

Пурщабазда жаниб лъик1 хъваг1ан
лъолеб,

                                                                                      
                            ХъачIаб хIарпалдасан цIар байбихьулеб.

ЛъарагI  мохмохилан дида абула,

Киназего квине дун цIакъ бокьула,

Бихьизе берцинаб,тIаса багIараб,

ТIагIамаб-дун нужер цIакъаб дандежо.

КIалдиб жиб хъванани мацI  бухI-бухIулеб,

БухIиялъул цIакълъи кванилъ рекъолеб,

 Хинал улкабалъан нилъехъе щвараб,

   Банкабазул гьудул,роолил гьобол?

Жанисахун хъахIаб,тIасан гIурччинаб,

 Риидал гIадамаз гIемер кваналеб,

ТIад зазал гIисинаб,тIагIамги лъикIаб,

Помидоралъул дун кIудияб гьудул

Дун баг1араб бук1уна,г1урччинабги бук1уна,

Т1огьилабги бук1уна-дун пихъазул
ханлъидал,

Лъималазе пайдаяб,киназего бокьулеб,

Гьуинабги,ц1ек1абги кваназе
т1аг1амаб пихъ

Гьабги г1ечулго гьудул,барщигун тамахлъулеб,

Хъабахъалъул цо тайпа жинда
релълъараб бугеб,

Мокърукь балеб чирахъги гьалъулго
форма бугеб,

К1одол гунзаригицин гьалда
релълъараб бугеб.

Хинал улкабаздаса нилъехъе жиб
бач1араб,

К1алдир цабиго гьеч1ел к1одабазцин
кваналеб

Т1огьилаб хъал т1ад бугеб, т1аг1ам
жиндир  гьуинаб

Т1аса хъал бахъич1ого кваназе
бегьулареб.

Гъабуялда бижулеб, сортал жиндир  г1емераб,

Агъада,Молдаванка,Изабелла ц1ар
бугеб,

Гьаб т1аг1амаб пихъил ц1ар лъаларев
чи вугодай?

Бихьизе ц1акъ берцинаб гьаб к1аркьенбаг1арида

Кваназе квер  хъванани,расул кьибил
т1ад бала ,

Компотал,варениял киназго ц1акъ
гьарула

Кь х1арп гьалъул ц1аралъулъ бакьулъ
ч1ух1адго хъвала.

Ракьулъ бусен гьабулеб ,

Гьаваялда къинлъулеб,

Г1адат1е чилла бараб,

Черхалде маргъал бараб?

 Кеч1 ах1ила лъималаз хасалихълъиялъул х1акъалъулъ.

«Хасалихълъиялъул кеч1»
буссинабуна  С.Мух1умаевалъ

 Сасун
, сасун , сасана

Хасалихълъи бач1ана

Ц1адаца  кеч1  ах1ана

Ракьалде маг1у  т1уна

    Дица зонтик босана

   Ц1адакь сверизе ана

  Т1инк1е, т1инк1е кепалда

  Барахщуге мун дида!

«Хасалихълъи» раг1аби
Шахбановалъул  бакъан   З.Салаевалъул «Хасалихълъи»

Гьале гьал дир муг1рузде

Хаслихълъи  бач1ун буго

Меседилаб кьералъул

Бечедабгун беричаб.

           Лъица щиб бицаниги

           Гьайбатабгун гьарзаяб

           Бечедаб хасалихълъи

           Бокьула лъималазе

Баг1арал ва т1огьилал

Т1анхал гъенолел руго

Т1елал гьарун киналго

Х1анч1и къокъунел руго

Муг1алим.Баг1арал
ва т1огьилал гъенарал т1анхалги, т1угьдулги, цогидал хаслихълъиялъул
сайгъаталги данде гьарун рач1ун руго лъималаз.Гьезул бокьараб жо ургъун гьабизе
ккола нилъер къокъабаз: цо къокъа г1уц1ила лъималазул, цогияб рахьдал мац1алъул
муг1алимзабазул .Гьезул х1алт1уе къимат кьезе т1амила нилъеца  нилъер
х1урматиял директорасул кумекчаг1и Пат1имат Абуковна ва Пат1имат Къурбановна
гьединго лъималазда гьоркьосаги вищила к1иго чи жюриялде.

Къец «Хасалихълъиялъул   квац1и».

Муг1алим.Гьанжесеб
къецалъулъги  г1ахьаллъи гьабизе буго лъималазулги ч1ах1иязулги къокъаялъ.Маг1арул
кьурдул бакъаналъухъе 1 минуталда жаниб г1одоре рарал т1анхал рищизе т1амила
к1иябго къокъадул цо-цо чи.Цоги к1игоял т1амила гьединго х1анч1азул суратал доскаялда
магниталъ рек1инаризе. Цояз- хасалихъе хинал улкабазде роржун унел
х1анч1азул,цогияз-нилъерго анир хут1улел х1анч1азул.

Гьанжесеб къец  буго лъималаз рек1ехъе куч1дул
рик1к1иналъул.

Хасалихълъиялъул х1акъалъулъ
куч1дул рик1к1иналъул къец

«Хасалихълъи» Мух1амад Гъазиев

«Хасалихълъи» Мух1амад Гунащев.

«Росулъ» Г1абдулмажид Хачалов.

«Хасалихъе къасимех» М.Насрулаев

«Хасалихълъи» Мух1амад Хириясулаев

«Т1амах» Г1абасил Мух1амад.

Къиматал лъезе т1амила жюри. Куч1дул
рик1к1арал лъималазе грамотаби кьела.

Гьалеха,дир лъимал ва х1урматиял гьалбал,
гьабгощинаб рохелги нилъее босун бач1ана хасалихълъи.Баракатаб батаги,ракълилаб
батаги,рохалилаб батаги, я Аллагь нилъер Дагъистаналъул ракьалъе исанасеб
хасалихълъи.

Кеч1 ах1ила лъималаз   «Меседил
хасалихълъи» .

Меседил хасалихълъи

Бач1ун буго муг1рузде,

Рохьаздехун,ахазде

Маг1арул т1алъиялде,

    Припев:

ЛъикI  щвараб

ЛъикI щвараб,

Мун,хасалихълъи!

Рохелгун,баркатгун

Щвараб батаги!

                         Гьелъ
ханлъи гьабун буго

                                    Т1олабго гьаб
ракьалда

                                    Г1ат1идал
авлахъазда,

                                     К1к1алазда ва
щобазда.

                                                    
Припев:

Мун, берцинаб хаслихълъи,

Мун,бечедаб хаслихълъи.

Халкъалъе рекъел босун,

Щун батила , хаслихълъи.

Припев.

Муг1алим.Гьалдалъун  нилъер данделъи раг1алде щвана. Киназего
баркала.

Къо-мех лъик1

«Хасалихълъи рещтIун буго рекIелъе», — абун хъвана БакьагьечIиса шагIир-классик Тажудин ЧIанкIаца. Щибаб соналъ хаслихълъиялъ мугIрузда гьоболлъи балаго гьел мухъал рачIуна ракIалде. Рииялъ къо лъикIги гьабулеб, гьанжего гьанже хасалихълъи рещтIунеб гIуж бокьу­ла бищунго. Буго гьелда жаниб цо балъголъиги, бахчараб цо берцинаб асарги, пашманлъигун рохелги — кинабго гьелда жаниб бессун буго. ГIажаибго берцинго букIуна гьеб мехалда магIарухъги. Гьелъ ракIалде щвезабула гьитIинаб заман. Хуриса хIалухъин бакIарулел къояз хурза­бахъ букIунеб букIараб чIаголъи, гьарудулел гIадамал. Хурул ракьанда бакараб цIадуда тIад гьалулеб хьаг, гьениб белъунеб картошка. Хасго батIияб тIагIам букIунаан рохъдолъе рехун бежараб картошкаялдаги, гьединго жеги рахьдалъго бугеб цIоросаролъалдаги. Хас гьабун гьел къояз эбел-инсуе кумек гьабизе гIодоркъоялги кьолаан школалъ. Гьеб мехалъ нижер рекIелъе рещтIунеб рохалие гIурхъиго букIунароан.

РакIалда бугищ нужеда Муса МухIамадовасул «Къисасалда» гьелъул хIакъалъулъ хъван букIараб куц. «1916 соналъул хасалихълъи тIаде щвана. Кибалиго рикIкIада рагъул гъугъайги, гъурулел туш­бабиги, туманкIул харилги махI буго. Рагъдаса рикIкIадаб магIарул росулъ абуни гIадатаб ракълилаб гIумру букIана. Хурзабахъ гьарулел хIалтIаби ахиралде ракIарун рукIана. БугIа ва ролъ лъилъун, гIарабазде буссинабуна: цIоросаролъ къотIун, санагIат ккарабго чехъезе хачIал гьарун сокIкIун лъуна. Рагъабазул хIубазда дал-далун рукIана хасало­ялде хIадур гьабураб ражипералъул ва порол гъалал. Ахазукьа пихъал тIагIана. Ахбазан, курак бакъвазабу­на, чIахIиял къандалъабахъе бан на­хъе лъуна гени-гIеч. КъотIнобегицин чIвалеб берцинаб махIги бахъина­бун, рукъзабахъ тIибитIун букIана. Резил шагьаби гIадал тIанхалги гьо­роца тIу-тIун, хъахIаб кьер чIвараб ракьалде гъенезарун, гъутIбиги чIегIерлъун гIаркьалабигун бесдал­лъулел рукIана. Ахил музыкантал -хIасратал бакъназул роол хIанчIиги араб бакI лъачIого тIагIана. Хинал рахъаздехун унел нухда ратила гьел.

Хурзабахъ, ахазукь сихIкъотIи букIана, амма росулъин абу­ни, ахIи-хIур гIемерлъун букIана. Лал тIамулел, тIорщел баччулел, мугIруздаса гIи-боцIи лъарагIлъиялде гочинабулел -рекьарухъабазул «цIадабе бегьаниги квер бухIуларел», хIалтIи щокъробе бахарал къоял рукIана. «Гьанже цодагьабги жигар, цодагьабги яхI бахъе -цинги кинабго жо рукъалде буссина, магIишаталъул сон лъугIила, гьеб мехалъ бугелда гIейги гьабун, хIалхьуда рещтIине бегьила», -ян абухъего хIалтIулел рукIана гIадамал».

Гьедин букIана цебе магIарухъ. Аваразул классик, бергьараб гьунаралъул хъвадарухъан Муса МухIамадовас цIакъ махщалида цебечIезабулеб буго некIсияб магIаруллъиялъул сурат.

Берцинаб яшав букIана нилъер умумузул.

  Къо бихьун, черхалдаса анкь­го гIетIги тIун гьабизе кканиги, хIалалаб магIишат букIана гьезул. Гьанжеги битIахъе гIашикълъула дун доб заманалъухъ. ЦохIо къоги гьезухъ «гьоболлъухъ базе» бокьу­лаанин хIайранлъун хутIула гьезул пикраби гьарунагIан.

  Гьеб гьайбатаб заманалъул цо гьитIинабго тIири щвана дир лъи­мерлъиялъеги. Дида ракIалда буго кинабго. РакIалда буго щуго сон ба­рав чиясда тIоцебе хур бекьулеб би­хьараб куц. ЧIегIераб ракьги бихъи­забун, пуруц хадуб цIалел оцазул дие букIараб интерес. Рекьарухъабазул разиял гьурмал, оцал нахъ сверизари­зе: «гьо бусса, гьой» -йилан ахIулеб гьаракь. РакIалда буго эбелалъ иц­цухъе лъел цIезе витIарав куц. Ссан­даса гIодобе унеб берцинаб сухъ­махънухги бихьизабун, ссанул ахада бугеб ицц бихьизабуна эбелалъ дида.

Гьеб къоялъ тIоцебе хIалбихьана мугIрул иццул гIансигIан цIорораб лъел тIагIамалъул. Дида гьеб лахIзат киданиги кIочон теларо. Росулъе щванщинахъе гьанжеги уна дун дир­го лъимерлъиялъул иццухъе. Добго ссандаса гIодобе бекерун унеб нух­ги, аскIорго долго гъутIбиги, иццда тIаса эхетун добго кIудияб гамачIги буго. Амма мугIрул тIабигIаталъе рагьараб горду гIадин, гъадароялда релълъун дида бихьулеб букIараб иццул цебесеб сурат гьечIо. Све­рун цементги чIван, тIаде маххул тIалъелги къан бахчизабун буго гьеб. Дун жакъаги урхъула гьелъул цебе букIараб жиндирго сураталъухъ. МатIу гIадин тIокIкIараб, гъорлъан гIисинал чIинхалги рихьуледухъ кIул-кIулиялда чвахулеб гьелъул гьаракьалъ пана гьавулаан. Гьанже гьеб кIул-кIули рагIулеб гьечIо…

   Гьединго хисун буго магъил су­ратги. Дун гьитIинаб мехалъ гIадин аваданго хурзабахъ гьарудулел ру­гел гIадамазда бер чIваларо. Риидал херги, хасалихъе тIорщелги мугъалъ баччулел рукIарал хIамузул рехьед­ги мигьлъун буго. РикIкIине цо чан­го хIама хутIун буго росулъ. Маши­наялдаги рекIун уна гьанже хурире, машинаялда нахъ руссунги рачIуна, хуриса тIорщелги гьелъ баччула. Би­гьалъи щун буго халкъалъе, бигьалъи бокьулебги буго кинавго чиясе. Амма бигьалъи щваниги, хIалтIизе бокьарал цIакъ къанагIалъун руго. Мигьлъулел руго магIарухъ ракьал. Гьелдаго цадахъ мигьлъулел руго гIадамазул ракIалги. Нусго къали жаниса бакIарулел рукIарал, бече­даб бачIиналъул умумузул хурзал гIурдаде сверун, раккуриги чIван пуланго руго. Бесдаллъулеб буго магIарул мегъ.

  «Нилъ киредай рачина гьаб нух­дасан анани», -ян хъвана магIарул шагIирас. Гьелъухъего, нилъ киредай рачина гьеб нухалъ. Гьадин ракIалги хъарцинлъун, иманги загIиплъун, умумузул захIматги кIочон чIани, кинаб ахирдай нилъер букIина?

ХадурагIи

«ХIакъикъаталъул» жакъасеб номералда кьолел руго магIарул роса­балъ хаслихълъиялъул темаялдаса чанго сурат. Щибаб росдал жиндирго буго хур бецулебги, тIорщел бакIарулебги, лал тIамулебги гIадатги къагIидаги. Гьениса цо—цо лахIзатал кьолел руго гьал гьурмазда.

Ашахан ЮСУПОВ

Ахираб къого соналда жанир сверухъ рукIарал гьудулзабиги тIагIинарун бакI- бакIазда хутIарал гъаримал гъутIбуца реххулел руго жеги роол кьер тIаса инчIел ращдал гIурччинал тIанхал. Бокьула дие хасалихълъи. Бокьула хасалихълъиялъулъ цо хасаб хIайранлъиги, берцинлъиги, сихIкъотIиги инсан пикрабазде вачунеб, кинабго жоялъул авал — ахир букIиналда пикру гьабизе тIамулеб гIаламатги букIун.

Хасалихълъи тIаде щварабго уна МахIачхъалаялда букIунеб хIалуцараб, бакIаб, рагьлиххараб гьава, гIетI базабулеб багIари, тIутI ва кIкIара нахъе. Гьеб хисун бачIуна дагьабго квач, роцIцIараб гьава, шагьаралъул ахикь ва ралъдал рагIалда дагьлъула гIадамал. РачIуна гвангъарал, магIарухъ гIадинаб моцIрол канлъи бугел сардал, бецIхъахIилаб зоб ва ва кенчIолел цIваби.

Бищунго кIудияб лазат, хIалхьи ва рахIат букIуна гьел сардазда лъикIаб аудиотIехь, радио, некIсияб магIарул бакъан, гIасрабазул лъугьа-бахъинал ва гIадамал цере рачунеб гьаракь, шигIру, кечI-назмуялъухъ гIенеккизе, ялъуни лъикIав гьудулгун гара-чIварулаго тиризе. Цо-цо мехалда гьеб кинабго гьечIого цохIо мунго ралъдал рагIал чIван, ялъуни хаслихълъиялъул, яги хасалил ахикь тирулаго гIемерал пикраби, арал, хварал, жакъасел гIадамал рачIуна духъе гьоболлъухъ. Гьелгун накъиталда тирулев ватула.

ГIажаибаб асар рекIее гьабула ралъдал рагIалда бугеб ганчIидаги кIусун хасалил сардилъ лъеда тIасан бачIунеб моцIрол канлъиялъ гьабураб нухлухъ валагьизе. Жибго ралъад лъагIалида жаниб цониги къоялъ цебесеб къоялда релълъараб букIунарин абула. ЛъагIалил щибаб къоялъ гьелъул букIунеб рагIула хассаб гIаламат.

Цо къоялъ хъудулеб, кьабгIолеб, добегIансаго жинца рагIал тIезабизе бугеб гIадинги бачIун, ганчIалъги кьабгIон, рагIалде дагьабго гурони лъим бачIунаро. Цогидаб къоялъ рорхатал, кIудиял карачалаби рачIуна рагIалде гьаругьинан хъуй гьечIого ва гIамал кIодого, «гьале ниж» абурал гIадин рагIалда бугеб салуде гIемераб лъимги реххун сихI тун нахъе уна.

Лъабабилеб къо букIуна ралъад «тIегьалеб», сверухъ кинабго хъахIлъун, гьеб лъим жаниб сверулеб, хисулеб къо бугин абула. РукIуна къоял ралъад чIараб, тIаде балагьун хIалица гурони гьеб багъарулеблъи халлъулареб, лъел гьумер букIуна цIер гIадин кенчIолеб. Гьелъул валагьун ракIалде рачIуна А.Пушкинил «Мазгарул рекIарав» поэмаялдаса Петербургалде ва Нева гIоралде хъварал мухъал:

«…Дур хъахIал сардазул моцI гьечIеб цIваки

Гъорлъан ур бихьулеб бахьинаб канлъи…»

Нусго гьаракь, азарго кьер, рикIкIен тун гIемерал гIаламатал тIабигIаталъул. Ихдаде борчIун, риидал тIегьан, хаслихъе бечIан, хасало тIубанго гъенон ва тIагIун. Чан хIикмат бугеб ТIадегIанав Аллагьас инсан кантIизе нилъее кьун, пайда щиб, бихьулеб дагь буго, бичIчIулеб ва хадур гъолеб жо гьезего гьечIин абизе бегьула.

МахIачхъалаялда жакъа тохлъукьего квачана, хасалихълъиялъул гIаламатал загьирлъана, хадубго цун хасел букIинги бичIчIизабуна. Гьеб хасел цебехунги бачIун букIана, хадусел соназдаги бачIинчIого чIелеб батиларо, щайха дица жакъа алъул бицунеб бугеб? Щай гурелъул жакъа технологиязул, интернеталъул, гаджетазул ва социалиял гьиназул гъоркьлъалида бугеб гIаламалда бихьулеб гьечIо тIабигIат, гIадан, гIумру ва Аллагьасул хIалкIолъаби.

Руго гIадамал санаца мониторалъул экраназда бихьун гурони хасалихълъи бихьичIел, ахикь тиризе рахъичIел, ралъдал карачелахъ ралагьичIел, хIанчIазул бакънахъ гIенеккичIел, жидер мадугьал, эбел-эмен, яцал вацалгун чIагояб гьаркьидалъун кIалъачIел.

Телефоналъул смайликалдалъун гьимулел, сообщения битIун байрам баркулел, вотсапалдаса гьава-бакъалъул ва гIумруялъул цоцаде бицунел. Гьеб халкъалда абулеб буго Дагъистаналде хасалихълъи бачIун бугин, зоб кьерххун бугин, ракь цIорон бугин, цо-цо гьел щайтIан ящиказдаса ва телефоназдасаги тIун тIабигIаталъул ва дунялъул хал гьабеян.

Дие цIакъ бокьула хасалихълъи, гьелда хадубго цун хасел бачIунеб букIиналъ. Гьеб квачалулъулъ, халатал сардазулъ ва дие гIагарал, аскIосел гIадамазулгун накъиталъулъ бугеб хинлъи дие цониги рииялъ бачIинчIо гIумруялда. Кин доб букIараб поэтасул?

…Дидени гьеб гIазу некIого бана,

РакIалда хутIана хирияб гIадра.

Амма дун кидаго квачан цIорочIо,

Дур ракIалъул хинлъи хутIана дунгун.

Рахчуге, хирияй, гьел хъахIал расал,

Хасалилги буго гIураб берцинлъи…

Заман щвечIищ цо дунялалъул берцинлъиялъул хал гьабизе, зобгун ракьалъухъ ралагьизе, цоазухъеги раккун накъиталда гIодор чIезе?

—————————————————————————————————

Эркенлъи Радиоялъул пикру авторасул пикругун дандеккечIого букIинеги рес буго.

Дие кинго бокьуларо кватIараб хасалихъе гIуж. Гьеб заманалда ккарал руго дир гIажаибаб гIумруялда бищунго захIматал ва пашманал лъугьа-бахъинал. 25 сон аниги жеги ракIалдещвеяз сири бала черхалда, ссудула ракI.

Дун гьаюна ва гIуна магIарул росулъ, гъункараб ва кIудияб хъизамалда. Лъималазда гьоркьой дун йикIана бищун цIикIкIарай, хадув вукIана кIиго соналъ дидаса гьитIинав вац, цинги кIиго цадахъ гьарурал чанкIкIарал васал ва бищун гьитIинай, киназего йокьулей яцако. КъватIиве унелъул инсуца дида гьитIиназул жавабчилъиги тIадкъан абулаан: «Гьале Асият, нужеда гьоркьой бищун цIикIкIарай, толей йиго старшиналъун. ГIенекке алъухъ»-ян. Жеги бихьунги рагIунги букIинчIо дида нижер гIадаб берцинаб хъизам. Хъулухъаздаса эбел-эменги, ясли-ахгун школалдаса

лъималги руссиндал, байбихьулаан унго-унгояб байрам, кванил нигIматаз бечедаб столалда нахъа гIаммаб аваданлъи, ихтилат-кеп. Инсуца щивасе рачIунаан сайгъатал, гьесул рукIунаан гIемерал гьалбал… Вай дада, дада, кигIан къокъабха дур гьайбатаб гIумру букIараб. Эмен къадаралде щвараб мехалъ дир букIана гIицIго I2 сон. РакIалда буго чIичIидилаго кавудахъа жанире лъугьун рачIарал ункъгIалзаби,

рахьхъахIлъунги лъугьун гIакълу-лъаялдаса рехун арай эбел, къвал нижедаги бан «ТIокIалъ дада гьечIилан» гIодулев имгIал.

Дида чанги ракIалде ккола, доб, киналго дидаса руссараб заманаялъ, эмен аскIов вукIарабани, кумек щвелаанилан.. Кинабго тартибалда бицинин.

Школалда цIализе лъикIайги йикIиндал, дие цIакъ бокьун букIана лъикIаб вузалде цIализе лъугьине, хIурмат гьабулеб хIалтIи щвезе, гIисинал яц-вацазда квер чIвазе дирго рес букIине. Гьединлъидал, я эбелалъул магIил гIоралъ, я гIагарлъиялъул насихIатаз сангар лъечIо дир цIализе ине бугеб къасдалъе.

Дагъистаналъул медицинаяпъул академиялда цIалулел тIоцересел къоязго дир гьудуллъи ккана кIиго цадахъ гьарурал шагьаралъулал-Мурадгун ва Маратгун. Гьединаб асар дир гьездехун бижана дирго росулъ хутIарал вацал ХIасанги ХIусенги цере рачIун. Занятиязда ниж лъабалго кидаго цадахъ гIодор чIолаан, дарсаздаса хадубги-кафеялда кваназеги цадахъ, рокъореги цадахъ, данделъабаздеги цадахъ, «гьудуллъи» бихьун курсцояз махсараби гьарулаан «гьале аб лъабгIин бачIине бугилан». Дида ракIалъ бицунеб букIана гьезие кIиязего дун рекIее гIолей йикIиналъул, амма гьезул цояв тIаса вищизе кинго таваккал гIолеб букIинчIо.

Цо къоялъ Мурадица дун течIого ячана жидерго чIухIараб кIалгIа-рукъзал рихьизе. Гьениб бихьараб бечелъиялъ дун битIахъе абуни ахцазаюна. Дида лъалаан гIолилазул эбел-инсул рес букIиналъул, амма жалго рукъзабазги, жаниб лъураб къайи-цIаялъги дие ханзабазул хIакъалъулъ маргьудалъе ккараб гIадаб асар лъугьинабулеб букIана. Чаялъул чашкаялда нахъа Мурадица дие баян гьабуна хадуселъул: «Асият, дуда бихьулеб батила нилъер лъабазулго иш бацIцIадаб гьудуллъиялда хутIизехъин гьечIеблъи. Маратиеги, диеги-кIиязего рекIее гIола мун. Гьарула, нижер вацлъиялда гьоркьоб рагIи ккунгутIизе, тIаса вище нижер цояв».

Дир рекIел цIайийин абуни, битIараб бицани, кидаго Мурадидехун букIунаан. Щайгурелъул гьев вукIана хочI-хабаралъул, ургъел гьечIеб гIумруялъул, аваданлъиялъ къвал барав гIолилав. Маратилан абуни, гьелъул гIаксалда-кидаго вуцIцIун чIарав, гIодове виччарав, рухIияб рахъалъ цIакъ яхI бугев, дол дир гьудулзаби ясаз абухъе «чIамучIав» чи. Узухъда, дица тIаса вищана Мурад. Унго, гьес I8 сон барай дир бетIер сверизабулеб букIараб куц! ЦIалицин рехун тезе бахъана халатал дандчIваязда, агъаз гьечIел гьоркьорлъабазда…! Маратилан абуни, пакъир, живго нахъегIан къан чIана. ХисичIо гьесул дидехун бербалагьи, йохъ. Амма цебе букIараб кунчIи гьесул бадиб свана, бихьулеб букIана гIицIго рескъотIи ва пашманлъи…

Огь, ахIмакъай дун, ах!макъай дун… Чан мунагь баччараб гIакълу гьечIеб бетIер сабаблъун! «Жинца мун ячинехъин йигеблъидал, бегьулилан» Мурадица дун мукIур гьаюна цадахъаб гIумруялъе, жинсиял

гьоркьорлъабазе. «Рокьи ккарал беццал рукIунин» абураб аби уябги букIун буго. Дун беццлъун йикIана Мурадиде букIараб гIишкъуялъ. Бицун букIана киналъулго (нижер гьоркьорлъабазул хутIизегIан) эбелалдаги. «Щибха гьабилеб, нужер рокьи бугелъул, кьела мун.  Циндаго дида бичIчIана дунго лъимаде йикIин. Сабру хун балагьун йикIана дун вокьулев рокъове вуссиналъухъ. Дица рикIкIадасан байбихьарабго бичIчIана гьесда кинабго:

-Мун гIадаллъунииц?! Кинаб лъимер?! ГIисинлъималазул… Дица жеги карьера гьабизе ккола, дун регIун гьечIо хъизан гIуцIизе.

-Кинха гьедин?..-ян гIодизе ячIана дун.

-Кингоха! Мун йикIинесей тохтур йиго, лъалеб батила хIажат гьечIеб лъимер кире ун, щиб гьабун хвезабулебали. Ма гIарацги, гIечIони нечечIого гьаре-ян бегьун бачIана гьес дихъе «гIурччиназул» пачка.

Кверал рухIизарулел рукIана дир гьеб гIарцуца, ракI бецIцIулеб букIана гIадалаб гIолохъанлъиялда, гIантаб рокьуда… Байбихьана дир гIумрудул чIегIераб гIуж… «Рокъое ячIани, чIвазе йиго, хъахIба!»-ян гIинда багъана эбелалъул ццидалаб гьаракь, «Лъидасан ккарабали лъалареб лъимер нижер Мурадида баччизабуге»-ян рекIана Мурадил гIагарлъиялъул дихъе хьвади. Гьеб лахIзаталда дир анищ букIана гIицIго хвезе, биххана кинабго: рокьиги, гIумруги, ракIги. ГьечIо дун.

Гьеб кьалул майданалда лебалав бахIарчи кинниги кодор тIугьдулгун ваккун вачIана Марат.

-Асият дида кинабго лъала. Гьеб букIина нилъер лъимер. Гьарула инкар гьабуге, ячIа дие росасе.

-ГIадаллъуге, Марат. Мун гIадав инсан мустахIикъав вуго жеги лъикIаб-тIокIалъе.

-Дур тIокIаб нух гьечIо, хирияй. Аборт гьабунани мун хутIизе бегьула гIумруялъго лъимер щвечIого. Гьелъул лъазе рес буго институталда, бахъина ахIи-хIур, мун нахъе рехила. Гьебищ лъикI? Гуро, дица абухъе гьабе. КIочонге дие мун жеги йокьулеблъи.

Мурадилги, гьесул эбел-инсулги, гIагарлъиялъулги нагIана кьеялда гъоркь дица хIукму гьабуна Маратие росасе ине.

ТечIо нижее Дагъистаналда рахIат, перевод гьабизе ккана Москваялъул сах гьариялъул цо ВУЗалде, рахъана тахшагьаралде. Кутакаб къварилъи-захIмалъи баччана дие гIоло Маратица: къад цIалулеб бакIалда, къаси рабочиясул хIалтIуда свакан радакье рокъове вуссиндалги цIалдолев, ургъалида вортанхъилев… Маратихъ балагьун бичIчIана дида унго-унгояб рокьи кинаб букIунебали. ЦIехечIо ниж цо къоялъ я дир, я гьесул гIагарлъиялъ-гьезие ниж рукIана хварал чагIалъ. Июлалъ дие, гуро, нижее гьаруна кIиго цадахъ лъимал-Дианаги Жамалги. Унго, Маратил букIараб рохел гьездаса, гьес баччун бачIарабщинаб расанкIо, тIегь-хер. Кин букIаниги хIукму гьабуна лъималазул хIакъикъияв инсуда телефоналъ ахIун лъазабизе:

-Кьоге дир фамилия-цIар гьезие. Гьел дир лъимал гуро-ян чIванкъотIана Мурадица. ГьитIичазул хъвай-хъвагIай гьабуна Маратил цIаралда. Гьев иман цIикIкIарав бихьинчиясул хIакъикъияй лъадилъун абуни дун яхъана гIицIго лъималаз бащдаб лъагIел бараб къоялъ, тIокIалъ цебе гьес дида квер хъвачIо.

Гьеб къоялдаса нахъе, гьале 25 соналъ свакачIого такрар гьабулеб буго дица: «Марат, дие мун вокьула!»-ян. БачIинчIо цониги талихIаб гуреб къо нижер хъизамалдеги: гьаруна цадахъал лъимал Рашидги ПатIиматги, рекъана гIагарлъигун.

Лъайги махщелги бугев тохтур хIисабалда, Маратие лъикIаб клиникаялда кьуна хIалтIи, кватIичIого тIамуна бетIерав врачлъун. Дир эбелалъул бугеб рескъотIи бичIчIун, дир хирияс щибаб моцIалъ битIулеб букIун буго гьезие гIезегIан гIарац. Гьединаб бербалагьиялъ риана дир ганчIилал гIагарал чагIиги. Маратил эбел-эмен жалго рачIа­на Москваялде тIаса лъугьаян гьарун. Якьадалъ гIодилаго бицунеб букIана Мурад чIужу ячаниги, гьекъолдулев, сверулев-тирулев вугилан, лъималги гьезие Аллагьас кьечIилан. ГурхIана ракI, лъугьана тIаса…

Цо рииялъ нижер талихIаб хъизан хIухьбахъи гьабизе щвана МахIачхъалаялде, ана Мурадихъе гьоболлъухъ. Гьекъезеги гьекъон гьев лъугьана тохал жал рицине: -гьал хIанчIияли дацилха ругел-ян гьалбадерида цебе Жамалидаги Дианадаги къвалал разе, «жив нужер дадаян» ахIдезе. Дун хIинкъун йикIана Маратида-бихьулеб букIана гьесие гьеб хабар рекIее гIолеб гьечIеб куц. Йохъ, гьев сахав инсан мустахIикъав вукIинчIо гьедин инжит гьавиялъе. Цояб рокъорехун рачана дица цIикIкIарал лъимал ва бицана, щибго бахчичIого, дирго гIумруялъул кьогIаб хIакъикъат. Кьерги тIун гьалбадерил рокъорехун гьел унелъул, бихъулеб букIана дир ракI «щибдай-кинилан».

-Батанищ дица абухъе?-ян ахIдезе жувана Мурад, киназдаго цеве.

Эмен, дир хирияв ян Маратиде аскIое ана, гьесухъги гIин тIамичIого, Диана-рилълъа рокъоре, чIалгIана Мурад-дацил «гьоболлъи».

-Дир инсул вац вукIинчIевани, гьаб бакIалдаго чIвалаан дица мун,-ян хучун вачIана Жамалги.

«Дихъа вацги вахъана, гважи, дуца, лъималги рахъулел руго!»-ян хадуб ахIи балев Мурадги тун, ниж нахъе рилълъана гьеб рокъоса. ТIокIал гьеб суалалде дир гIакъилал лъимал нахъруссинчIо, гIумру кьеги гьезие.

Гьале гьанжеги щвана хасалихъе гIуж, рортулел руго тIанхал, балеб буго цIад, бачIун буго квачай. Дун гордухъа къватIиеги яккун гьимулей йиго. Кинабго буго лъикI: дун йиго йокьулей ва талихIай лъади, хIурмат гьабулей эбел ва кватIичIого, иншааллагь, яхъине йиго талихIай кIодоэбеллъун. ГIицIго кватIараб хасалихъе гIуж бокьуларо дие щаялиго: рекIелъе бачIуна цо кинабалиго рахIатхвей, гIакъуба кьола ракIалдещвеяз…

Фатима МУХIАМАДОВА.